هنر دپیلماسی حضرت رضا (علیه السلام)

خبرگزاری شبستان- خراسان جنوبی؛ محمود مقامی عضو بسیج رسانه خراسان جنوبی در مقاله ای به درس های حضرت علی بن موسی الرضا(علیه آلاف التحیه و الثناء) در حوزه مسائل سیاسی و حکومت داری پرداخت.

یکی از مسائل سیاسی در قرن حاضر در کنار سایر مفاهیم سیاسی، قدرت نرم و استفاده ار ابزارهای آن است. قدرت، در زمان‌های مختلف و متناسب با ویژگی‌های سیاسی ادوار تاریخ دارای شیوه‌ها و روش‌های متفاوتی بوده است.

یکی از ابعاد قدرت نرم، نوع دپیلماسی حکومت‌ها است که به سبب ماهیت جذاب و پیچیده آن، با پذیرش کسانی که قدرت بر آنها اعمال می‌شود، مواجه شده است. تعریف دیگر، بهره گیری از قدرت دپیلماسی تضمین کننده حیات جامعه و رساندن آن به اهداف مورد نظر است. تکیه بر حوزه سیاست، مباحث عقلانی و ارزش های فرهنگی و مذهبی را می تواند بخش‌هایی از قدرت دانست که مردم را با حکومت همراه می سازد.

هنر دپیلماسی هم به‌ یک معنا توانایی اثرگذاری بر رفتار دیگران از طریق مجذوب کردن و اقناع کردن به‌جای اجبار است. بدین معنا که در دیپلماسی، تعاریفی که قابل مشاهده است، وجود یک نوع ارتباط دوگانه به‌هنگام اعمال قدرت که معمولا با واژه‌هایی مانند«تأثیر و تسلیم» آمیخته است.

البته تعاریف سیاسی و همچنین تحلیل‌های فراوانی از نوع قدرت، قدرت نرم و همچنین تأثیرگذاری در قالب دیپلماسی وجود دارد که در این جمال فرصت، کنکاش به زوایای مختلف آن نیست؛ چرا که قدرت سیاسی به مسائل مهمی همچون قدرت سنتی، انقلابی و برهنه قدرت تقسیم بندی می‌شود که تحلیل‌ها و نظرهای مختلف نسبت به آن وجود دارد.

در این یادداشت، قرار است به «هنر دیپلماسی رضوی» برگرفته از سیره سیاسی حضرت رضا(علیه السلام) پرداخته شود.

در دوران امامت امام رضا(علیه السلام) مصادف با 10 سال پایانی حکومت هارون الرشید بود که توسعه فرهنگی و اندیشه شیعی به‌واسطه سیاست امام(علیه السلام) به شهرها و مناطق مختلفی همچون حجاز، ایران، آفریقا و عراق گسترش فراوانی یافت.

یکی از کارکردهای مهم حضرت رضا(علیه السلام) بعد از هارون الرشید و حکومت و خلافت به امین عباسی(از سال 193 تا 198 هجری) متبلور است؛ در این دوران عیش طلبی و خوش گذرانی امین عباسی و درگیری با برادرش مأمون عباسی و همچنین اختلافات قومی سران حکومت‌ها با یکدیگر، سبب شد تا امام به دنبال ترویج و تثبیت اندیشه‌های شیعی در تبلیغ بپردازند.

علم امام رضا(علیه السلام) که برگرفته از کلام خداوند و اجداد ایشان است، به عنوان اصلی‌ترین ابزار دپیلماسی امام(علیه السلام) برای مواجهه با پیدایش افکار و عقائد انحرافی و از طرفی جذب عالمان به شیعه بوده است.

برگزاری جلسات علمی و تربیت شاگردان و نخبگان همچون ابراهیم بن هاشم قمی، علی بن مهزیار اهوازی، احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی، زکــریا بن آدم قمی، احمد بن محمد بن عیسی، یونس بن یعقوب، یونس بن عبدالرحمان و جمعی دیگر که هم در دوران امامت حضرت رضا(علیه السلام) و نیز امام جواد الائمه(علیه السلام) سبب شد تا این رویش‌های مومن و وفادار به امام(علیه السلام) حافظان، ناشران و سفیران میراث علمی و عملی امام بزرگوار باشند.

از نقش مهم این شاگردان تربیت یافته مکتب امام رضا(سلام‌الله علیه) می‌توان به عنوان یکی از پایه‌های هنر دپیلماسی امام(علیه السلام) نام برد، بطوریکه که این نخبگان علمی با برپایی و شرکت در مناظرات علمی و کلامی که با حضور رهبران مذاهب و ادیان‌های مختلف دینی برگزار می شد به تبیین مواضع کلامی اسلام و اهل بیت(علیهم السلام) می‌پرداختند.

شاگردان حضرت رضا(علیه السلام) بواسطه اینکه علم و دانش آنها برگرفته از امام(علیه السلام) بود، قدرت تأثیرگذاری فراوانی بر نخبگان و مردم شهرهای مختلف داشتند که در تاریخ جایگاه شاگردان شاخص امام رضا(علیه السلام) در ترویج دین و معرفی معارف اسلامی بسیار مهم قلمداد شده است.

یکی دیگر از ابزارهایی که در دوران اهل بیت(علیهم السلام) از ظرفیت آن استفاده شد، شعر و همچنین نقش پُر رنگی که شعرا در بین مردم داشتند، بوده است. نام دعبل بن علی خزاعی برای همه عاشقان امام رضا(سلام‌الله علیه) شناخته شده است، همراهی این یار وفادار با اهل بیت(علیه السلام) او را شاعری برجسته و سفیری برای ترویج سیر و سلوک ائمه معصومین(علیهم السلام) و همچنین نشر معارف ناب اسلامی تبدیل کرد. نقش و جایگاه دعبل در دوران امام رضا(علیه السلام) و امام جواد الائمه(علیه السلام) در روشنگری مظلومیت امام(علیه السلام) و ظلم و ستمگری خلیفه عباسی بر کسی پوشیده نیست.

وجود افرادی همچون دعبل را در دوران امام رضا(علیه السلام) و بعد از ایشان به عنوان مهمترین ابزار دیپلماسی رسانه ای امام(علیه السلام) می تواند، اشاره کرد.

و اما حضور حضرت رضا(علیه السلام) در مرو و علت و دلایل این سفر را در کتب مختلف به زوایای آن اشاره شده است و در این مجال به این نکته اشاره می شود که هدف مأمون از انتصاب امام(سلام‌الله علیه) به ولیعهدی برای این بود که مردم را به‌واسطه حب اهل بیت(علیه السلام) در خدمت حکومت و سلطنت درآورد. در واقع هدف مأمون عباسی مشروعیت بخشی به حکومت خودش بود، چرا که همواره امامان حکومت آنان را نامشروع می دانستند.

از دیگر نکات برجسته در سفر امام رضا(علیه السلام) از مدینه به مرو، استقبال گرم مردم شهرهای مختلف عراق، جنوب، نواحی مرکزی و شرقی ایران از کاروان امام(علیه السلام) بود. در شهر نیشابور صدها نویسنده و محدث آمده بودند تا حدیثی که هزاران هزاران تحلیل و تفسیر در آن نهفته است را ثبت کنند. نکته قابل ملاحظه این است که با توجه به اینکه در این شهر حضور فعال شیعیان آشکار نبود، استقبال فراوانی از امام(علیه السلام) صورت گرفت.

امام رضا(علیه السلام) در این شهر، با صراحت تمام حدیث سلسله الذهب را که دارای معتبرترین سند روایی از طریق امامان معصوم(علیهم السلام) است را نقل می‌کنند که اساس دین و آیین و امامت را بر توحید استوار می سازد. این حدیث گویاترین موضع امام(علیه السلام) در بیان نظریه امامت و همچنین متعارض با مبانی خودساخته و نامشروع حکومت ظالم عباسیان در تصدی غاصبانه خلافت مسلمانان است. حرف امام(سلام‌الله علیه) که فرمودند: کلمه لا الله الا الله حصار من است، پس هر کس گواهي به آن بدهد، داخل حصار من شده و کسي که داخل در حصار من شود از عذاب من ايمن خواهد بود؛ معنای شرط قبول توحید در قبول ولایت امام است. این یکی از مهمترین اصول اندیشه ورزی در شیعه است که حضرت رضا(علیه السلام) در موقعیتی استثنایی در اجتماع عظیم مردم در کشوری دیگر مستعد فراگیری مفاهیم شیعه بود، از سوی ایشان مطرح گردید.

هنر امام(علیه السلام) هوشمندانه عمل کردن در ترویج معارف دین و مذهب شیعه بود. بر همین اساس برگزاری مناظرات علمی امام(علیه السلام) در مجامع علما و نخبگان و یا هر کسی که پیش بینی می‌شد بتواند جایگاه علمی و فقهی حضرت رضا(علیه السلام) را شکست بدهد توسط مأمون هماهنگ می‌شد. علم بالا و ارائه قوی ترین استدلال های امام(علیه السلام) تمام دسیسه‌های مأمون را یکی پس از دیگری خنثی کرد. امام رضا(علیه السلام) در نامه ای برای « فضل بن سهل» با عنوان «جوامع الشریعه » مهمترین سرفصل‌ها و مطالب عقیدتی و فقهی شیعی را نوشتند.

حدیث معروف امامت که در مرو برای عبدالعزیز بن مسلم بیان شد، قصاید فراوانی که در مدح آن حضرت به مناسبت ولایتعهدی سروده شده و برخی از آن مانند قصیده دِعبِل و أبونُواس همیشه در شمار قصاید برجسته عربی به شمار رفته است، نمایشگر این موفقیت عظیم امام است.

دستاورد دیپلماسی قوی امام رضا(علیه السلام) بسترسازی برای انتقال مرکزیت شیعه از سرزمین حجاز به ایران بود. همچنین سفر حضرت معصومه(سلام الله علیها) و رحلت ایشان در شهر قم، این منطقه را به مرکز تربیت و پرورش علمای شیعه تبدیل کرد. بعد از شهادت امام رضا(علیه السلام) و رحلت حضرت معصومه(سلام الله علیها) امامزادگان زیادی از مدینه، کوفه و شام به ایران هجرت کردند.

از دیگر برکات وجودی امام رضا(علیه السلام) در ایران این بود که بنا به سنت حسنه وقف، اموال و زمین ها و امکانات بسیاری در ایران وقف این دو بزرگوار شد و این مراکز بسیاری از مشکلات مادی و معنوی و فرهنگی جامعه را در دوران های مختلف رفع می کردند.

امروز نیز با توجه به بیداری اسلامی و از هم‌پاشیدگی بنیان غرب، نقش آستان قدس رضوی به‌واسطه وجود نورانی حرم امام رضا علیه السلام نیازمند استفاده از دپیلماسی فرهنگی برگرفته از سیره و منش امام(علیه السلام) و پرورش عالمان دینی در حوزه‌های فقه، تفسیر و حدیث و همچنین صدها مفسر، پژوهشگر، نظریه پرداز و نویسنده علمی و اجتماعیِ اسلام است به‌طوریکه امروز جوانان اروپایی، و غربی بیش از هر زمان دیگری نیازمند جهت دهی برای شناخت اسلام واقعی و فقه شیعه است.

ارسال دو نامه از سوی رهبر معظم انقلاب اسلامی به جوانان کشورهای اروپایی و آمریکا و بازتاب‌های فراوان آن، نشان دهنده پذیرش اسلام ناب محمدی از سوی ملت‌های غربی است. نامه‌ بیدار کننده امام خامنه‌ای عزیز زمینه شناخت تفکر منفعت طلب و مادی گرای غرب را به جوانان اروپایی و آمریکایی گوشزد کرد.

سیره و سبک زندگی ائمه معصومین(علیهم السلام) و به‌طور خاص حضرت رضا(علیه السلام) می‌طلبد تا مجموعه‌های دست‌اندرکار از جمله آستان قدس رضوی به عنوان قطب فرهنگی جهان اسلامی با سیاستگذاری، برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری‌های لازم در کشورهای اروپایی و آمریکایی برای معرفی اسلام ناب محمدی تلاش کند.