به گزارش خبرگزاری شبستان، کسب دانش به دلیل آنکه یک رفتار اختیاری است معلول انگیزه ها و اهدافی است که نهایتا به یک هدف نهایی و غایی می رسد که آن هدف غایی را مطلوب نهایی از کسب آن دانش می دانیم. آن هدف نهایی است که تولید و توسعه رشته یا مسایل خاصی را جهت می دهد و یا تحصیل و تحقیق درباره آن دانش خاص را توجیه می کند.
علوم طبیعی نسبت به غایت نهایی خنثی هستند، اینکه هدف یک پژوهشگر از تحلیل روابط میان پدیده های طبیعی چیست؟ آیا کسب قدرت است یا سود یا لذت یا کمال، تاثیر چندانی در مسایل و پاسخ های این علوم ندارد اما علوم انسانی نسبت به غایت نهایی خنثی نیستند. دسته ای از آنها اساسا با هدف تامین و دستیابی به غایت نهایی خاصی تکوین یافته اند، به همین دلیل با تعدد غایات، علوم مربوط نیز متعدد و متنوع می شوند و دسته ای دیگر از علوم انسانی مثل اقتصاد، مدیریت، جامعه شناسی، دو بُعدی اند؛ از طرفی حاوی گزاره های توصیفی اند و از طرفی مشتمل بر گزاره های توصیه ای و دستوری هم حقایق و واقعیت های عینی را درباره روابط و کنش های انسانی توصیف می کنند و گزارش می دهند و هم هنجارهایی را درباره نحوه استفاده از آن واقعیت ها برای دستیابی به غایت مطلوب بیان می کنند. بخش دوم چنین علومی نیز کاملا متاثر از نوع هدف یا اهداف پژوهشگران است.
علوم انسانی به مطالعه کُنش های انسانی انسان می پردازند. این نوع کُنش ها نیز به دلیل آگاهانه و اختیاری بودن اهداف طولی متعددی را ممکن است دنبال کنند. کنش اختیاری و آگاهانه یعنی کنشی که وابسته به اراده و خواست و آگاهی کنشگر است یعنی حتی اگر همه علل و عوامل بیرونی تحقق آن فراهم باشد اما اراده و خواست کنشگر به آن تعلق نگیرد، محقق می شود. تعلق خواست و اراده کنشگر به یک فعل نیز معلول مطلوبیت چیز دیگری است که به آن هدف یا غایت گفته می شود. هدف یعنی چیزی که کنشگر فعل ارادی و اختیاری خود را برای دستیابی به آن انجام می دهد البته آن هدف نیز ممکن است خودش معلول هدف یا اهداف دیگری باشد اما این سلسله اهداف تا بی نهایت نمی تواند تداوم یابد، چه در آن صورت اساسا فعلی از انسان صادر نخواهد شد. در تحلیل های فلسفی و روان شناختی به این نتیجه می رسیم که هدف غایی همه کنش های انسانی حب ذات است. حب ذات علت اصلی تحق کنش های انسانی است به طور کلی می توان گفت که حب ذات موجب می شود کنش های انسانی با دو انگیزه اصلی صورت گیرند: نشان دادن آثار و توانمندی های خود و رفع نقص و کامل تر شدن خود.
انگیزه عمومی تحصیل همه علوم، اعم از علوم طبیعی یا انسانی، دینی یا غیردینی، کسب و گسترش آگاهی انسان است اما این انگیزه خود مسبوق به انگیزه ها و اهداف دیگری است که مقصود نهایی انسان دستیابی به آنها است.
برخی از نویسندگان گفته اند هدف علوم انسانی درک منطقی رفتار انسان است. همین نویسنده در چند سطر بعد چنین اظهار داشته است که هدف علوم انسانی مشاهده و درک الگوهای کلی رویدادها و روابط بین آنهاست، اما روشن است که درک نظم های کلی و قوانین حاکم بر رفتار انسانی را نمی توان هدف غایی و غایت اصلی علوم انسانی دانست زیرا اگر از همین نویسنده سؤال شود که چرا می خواهیم به درکی منطقی از رفتار انسان برسیم و یا چرا می خواهیم الگوهای کلی و نظم های حاکم بر رویدادها و روابط بین آنها را مشاهده و درک کنیم، ممکن است پاسخی شبیه این داده شود که وقتی قوانین حاکم بر رفتارهای انسانی را بشناسیم در آن صورت بهتر می توانیم از آنها در جهت اهدافی همچون کسب قدرت، سود، رفاه و امثال آن بهره برداری کنیم. بر این اساس انگیزه نهایی علوم انسانی انگیزه هایی همچون کسب قدرت، لذت، سود، رفاه، خدمت به خلق، رضایت الهی و امثال آن خواهد بود.
برخی دیگر مثل پیروان مکتب تفهمی یا تفسیرگرایی، هدف علوم انسانی را نه کشف قواعد حاکم بر رفتار انسانی بلکه درک و فهم اعتبارات و معانی و انگیزه های نهفته در کنش های مختلف انسانی دانسته اند. ایشان معتقدند هدف علوم انسانی آن است که پژوهشگر معانی نهفته در کنش های انسانی را کشف و توصیف کند اما روشن است که فهم معانی نهفته در رفتارهای انسانی هدف نهایی نیست به همین دلیل اگر سوال کنیم که چرا می خواهیم معانی نهفته در کنش های انسانی را کشف و فهم کنیم، هدفی دیگر برای این منظور ذکر می شود به عنوان مثال ممکن است گفته شود که فهم معانی نهفته در رفتار موجب توانایی در پیش بینی رفتارها و قدرت تصرف در آنها و جهت دهی به آنها می شود. به تعبیر دیگر این فهم و درک به هر میزان دقیق تر و عمیق تر باشد به پژوهشگر قدرت بیشتری نسبت به پیش بینی، تصرف، کنترل و هدایت بخشی کنش های انسانی می دهد. حال اگر سوال شود که برای چه می خواهیم کنش های انسانی را پیش بینی، کنترل و هدایت کنیم و اصولا به چه سمت و جهتی می خواهیم. آنها را هدایت کنیم ممکن است در پاسخ اموری همچون کسب قدرت، ثروت، لذت، سود و کمال ذکر شود.
*برگرفته از کتاب مبانی علوم انسانی اسلامی؛ تالیف احمد حسین شریفی
نظر شما