به گزارش گروه مسجد و کانون های مساجد خبرگزاری شبستان: آنچه که در این قسمت نقل شده است توصیف مساجد اصفهان به قلم استاد جلال الدین همایی است. وی که تاریخ اصفهان را به تحریر در آورد، مساجد مهم این شهر تاریخی و مذهبی توصیف کرده است:
مسجد شیره پزها: ملا محمد صالح از علما و ائمه جماعت و مراجع صالح فتوی و مرافعات و صاحب نوشته ها و سوال و جواب های شرعیه بود در مسجد شیره پزها نزدیک میدان کهنه امامت می کرد و در تعمیر و احیای مساجد اهتمام داشته، چند مسجد در حدود جوباره، طوقچی و میدان کهنه به سعی و نام او تعمیر شده است. از جمله مسجد معروف به شیشه گری که در 1282 هجری قمری به همت او تعمیر شده و شاعر خوش نویس معروف میرزا آقاجان پرتو اصفهانی ماده تاریخ آن را ساخته است:
ساخت طاعتکی برای عباد
صالح آن مقتدای شرع هدی
شد ز پرتو سوال تاریخش
گفت: قد اسست علی التقوی
مسجد جارچی: حوزه درس رسمی جهانگیرخان در مسجد جارچی تشکیل می شد و این کار را به رعایت جانب حکیم مدرس معروف معاصر هم مدرسه اش مرحوم آخوند ملا محمد کاشانی می نمود که حوزه درس ایشان در ایوان مدرس خود مدرسه تشکیل می شد.
مسجد حاج محمد جعفر آباده ای: مسجد محله ای جمال کله مسجد حاج محمد جعفرآباده ای نام دارد. این مسجد بنایی نیکو است و محل اقامت حاج محمد جعفر آباده ای فقیه و عالم بزرگ بوده است. این مسجد اصلا برای ایشان در نزدیکی منزل اش بنا شده است و قسمتی از تزئینات و کاشی کاری های آن را مرحوم میرزا عبدالغفار تویسرکانی انجام داده است.
مسجد رکن الملک
این مسجد از بناهای بسیار عالی و ممتاز مرحوم میرزا سلیمان خان رکن الملک شیرازی الاصل است. این مسجد به سبک مساجد صفویه با آجر و گچ در نهایت زیبایی و استحکام ساخته و کاشی کاری شده است. مساحت کلی آن با مرافق و متعلقات اش حدود پنج جریب شاه می شود. مشتمل بر دو صحن کوچک و بزرگ با گنبد و سر درب و ایوان های کاشی کاری و شبستان بزرگ و رواق و آب انبار و متوضا و سایر لوازم یک دستگاه.
مسجد عالی کامل مکمل که شاید در آن زمان که زمین این حدود جریبی 10 تا بیست تومان و آجر هزاری شش هفت تومان و اجرت بنا روزی چهار پنج قران بود و سایر مصالح هم بر این قیاس قیمت داشت و دویست سی صد هزار تومان هزینه ساختمان شده باشد و صرف این مبلغ برای ساختمان مسجد در آن ایام که شش دانگ قریه بزرگ خالصه را به صد اشرفی، یعنی صد تومان از دولت می خریدند کم نظیر بوده و بهترین علامت بلندهمتی و رادطبعی آن مرد نیکوکار است. زمین مسجد جزء باغ والهیه بود به مبلغ ششصد تومان خرید و بعدا حدود 10 جریب دیگر را تصرف کرد که چون برای مسجد بود، مالک والهیه حرفی نزد و تبرعا واگذار کرد. بنای مسجد از ابتدا تا پایان تزئینات کاشی کاری از سال 1319 تا 1324 هجری قمری مدت پنج تا شش سال طول کشید که تواریخ این مدت همه جا در کتیبه ها و ماده تاریخ ثبت شده است. بالای ایوان گنبد شعار ماده تاریخ است، متعلق به سال 1319که به این بیت ختم می شود:
پا درون کلک ادیب آورد و تاریخ اش نوشت
ساز شد بیت المقدس از سلیمان زمان
این کتیبه به خط نستعلیق درشت است. کتیبه دور صحن بزرگ قطاربند پای طرّه ها قصیده ای است در مدح و ثنا و شکر خداوند عامل بر فیض توفیق عمل خیر با ماده تاریخ بنا از خود رکن الملک با تخلص خلف به خط نستعلیق، تالی کتیبه های میرعماد و محمد صالح از شاهکارهای مرحوم پدرم طرب بن همای شیرازی رحمه الله که کتیبه های ممتاز نستعلیق این مسجد همه به خط اوست و تاریخ این کتیبه با امضای کاتب تصریح شده است «کتبه طرب ابن هما 1324».
مطلع قصیده این است:
خامه چو جا کرد در انامل دانا
مدح خداوند انس و جان کند انشا
و خاتمه اش چنین است:
یافت چو اتمام این بنای مقدس
گشت خلف سال اختتامش چو پا
سر ز بنا کرد عقل داخل و گفتا
شد ز سلیمان تمام مسجدالاقصا
چون در طرح بندی کتیبه ها مقداری جا باقی مانده، این مصراع برای تمام شدن کتیبه افزوده شده است، قبل از امضای کاتب: بار خدا مرا به ایمان افزا کرده های اصلی این کتیبه و سایر کتیبه های مسجد را در صندوق آهنگی گذارده در اصاق مقبره حفظ کرده بودند که هر وقت محتاج به تعمبیر و مرمتی باشد از آنها استفاده کنند و این رسم را هم از مساجد صفویه تقلید کرده بودند. متاسفانه کتیبه های مساجد صفوی همه از بین رفته و معدوم الاثر گردیده است. نمی دانم در حال حاصر کتیبه های مسجد رکن الملک هم از بین رفته یا هنوز باقی است؟
مرحوم حاج آقا نورالله مسجد شاهی پیشوای روحانی معروف هم ماده تاریخی برای مسجد ساخته که زیر گنبد بزرگ کتیبه شده است:
سر برون آورد نور و بهر تاریخ اش سرود
از سلیمان شد بنای مسجد الاقصی متین
چون وارد دروازده تخت فولاد می شوی، اولین عمارت باشکوه دست راست پهلوی نهر معروف به دویست و پنجاه (مکرر گفته ایم که چون آب این نهر در حقابه ها 250 سهم تقسیم می شده است آن را به این نام خوانده اند) . سر درب کاشی کاری مجلل این مسجد توجه هر صاحب نظری را جلب می کند. کتیبه های اشعار نستعلیق بسیار درشت ناهموار این سر درب از خطوط مرحوم میرزا عبدالجواد خطیب معروف اصفهانی است که کتیبه های نستعلیق به مرحوم والد طاب ثراه واگذار شده است.
اما کتیبه خط ثلث این سر درب که آیاتی را از سوره «سبحان الذی اسری بعبده لیلا من المسجد الحرام الی المسجد الاقصی» نوشته، بسیار زیبا و عالی است از خطوط مرحوم آقا ملا محمدتقی صحاف خاتم نوابغ هنری اصفهان که در آخر کتیبه با تاریخ رقم کرده است «محمد تقی بن محمد ابراهیم اصفهانی سنه 1320»
از هشت مدخل وارد صحن کوچک می شوی، آب انبار دست چپ و متوضا در زاویه شمال غربی واقع شده و معبر نهر دویست و پنجاه پایین صحن افتاده است که از زیر عمارت خارج و بیرون درب باز آشکار می شود.
سمت مغرب این صحن سر درب مجلل کاشی کاری دوم است که به فاصله دهلیز هشتی وسیعی وارد صحن بزرگ می شوند. اطاق مقبره رکن الملک دست چپ همین هشتی واقع است.
دور این سر درب کتیبه نستعلیق است، بیست بیت شعر در دو سطر که هر دو مصراع زیر هم نوشته است و روی کاشی های دیوار این سردرب یک جا تاریخ 1322 رقم شده که مربوط است به تاریخ اختتام کاشی کاری در این قسمت، نه حساب ماده تاریخ بنا. روی نمای خارجی جرز دست چپ این سر درب که پشت مقبره می افتد، تصویر رکن الملک نقاشی و کاشی کاری شده که بسیار خوب و ممتاز از کار در آمده است.
چون وارد صحن بزرگ می شوی، ایوان بزرگ معروف به چهل ستون با گنبد کاشی کاری مرتفع مجلل در سمت جنوب و شبستان خیلی بزرگ که در تمام طول صحن کشیده شده است در سمت مغرب و ایوان کوچک نمازگاه در طرف شمال واقع شده است و جلو شبستان و قرینه اش در ضلع شرقی ایوانچه و طاق نماهای زیبا ساخته اند و در صفه بزرگ جنوبی و چهل ستون های جنبین آن ستون های سنگی یکپارچه کار کرده و زیر لنگه طاق های ضربی و سرستون ها را با تیرهای چوبی قطور پیچ نموده و به تقلید عمارات صفویه استادی به خرج داده اند که به واسطه سنگینی گنبد خللی در ارکان بنا راه پیدا نکند. در شبستان نیز ستون های سنگی مدور به کار رفته است با پایه ها و سر در ستون های سنگی قشنگ به طرزی که در مساجد مشابهش دیده می شود.
در پیشانی ایوان گنبد به خط ثلث سفید روی کاشی لاجوری رنگ کتیبه ای است از آیات قرآنی متفرقه تا مرتب به خط محمدباقر شریف شیرازی، کتیبه نویس معروف اواخر قرن سیزدهم که کتیبه های ثبت مسجد سید بیدآباد مورخه سنوات 1259-1255 هجری قمری و کتیبه پیشانی دیوان بزرگ مسجد شاه اثر منوچهر خان معتمدالدوله حاکم اصفهان در عهد محمدشاه قاجار مورخه 1261 به خط اوست.
گرد این کتیبه که تاریخ کتاب اش 1257 خیلی جلوتر از تاریخ بنای این مسجد و به ظن قوی تکه پاره باقی مانده چند کتیبه از مسجد سید است، ظاهرا نزد مرحوم ملا محمدتقی صحاف یاد شده که علاقه مند به جمع و حفظ این گونه آثار بود، وجود داشته و در بنای این مسجد از آن استفاده و در تاریخ 1322 اینجا کاشی کاری و امضا و تاریخ کتابت اصل خط و تاریخ این کاشی کاری هر دو در آخر کتیبه ثبت شده است:
بسم الله الرحمن الرحیم سبحانه و تعالی عما یقولون علواً کبیرا یسبح له السموات و الارضین السبع ... الخ و فی آذانهم و قرا سبحان الذی اسری کتبه محمد باقر الشریف الشیرازی فی سنه سبع و خمسین و مأتین بعدالالف1322(تاریخ عددی متعلق به کاشی کاری و تجدید گرده گیری کتیبه است) .
بالای ایوان شمالی قرینه هم کتیبه ای است به همین خط و عبارت بدون نام کاتب و تاریخ سال کتابت روی کاشی زرد رنگ ممتاز که تاریخ کاشی کاری آن را یکسال بعد یعنی 1323 قمری ثبت کرده و ظاهرا با کتیبه بالای ایوان جنوبی یکی است، فقط امضای محمدباقر شریف را به سبب عدم گنجایش محل حذف کرده اند. روپوش گنبد به طرز بناهای صفوی کاشی کاری شده و دور پایه اش کتیبه ای است به خط ثلث خوب از ملا محمدتقی صحاف که سو ره یسبح لله ما فی السموات و ما فی الارض... الخ را نوشته و تاریخ اش سال 1324 قمری است.
این مسجد مانند بعضی بقاع تخت فولاد از قبیل بقعه بابا رکن الدین خوشبختانه از طرف اداره باستان شناسی جزو ابنیه تاریخی اصفهان محسوب و بدین سبب در حفظ و تعمیرش اهتمام شده است.
در همین سال 1322 شمسی/1373قمری که به پاکنویس این یادداشت ها اشتغال دارم در سفر تعطیلات اصفهان دیدم که از طرف اداره باستان شناسی تعمیر گنبد در شرف اختتام بود و به طوری که از معمار رسمی فرهنگ (استاد حیسن معارفی) شنیدم مدتی است که مشغول تعمیر این مسجد شده اند، اما چون بودجه کافی نداشته خیلی به کندی پیش رفته و به قول او کار یک ماه را دوسال انجام داده اند. ببین تفاوت ره تا به کجا!
برگرفته از کتاب مساجد در تمدن اسلامی
نظر شما