تالاب هامون در راه یونسکو

به گزارش خبرنگار محیط زیست شبستان، حفاظت از طبیعت و منابع زنده در گستره و مفهومی که امروزه از آن متصور است، زاده عصر حاضر است . عصری که در آن توانایی های انسان در مهار و دگرگونی طبیعت به طور بی سابقه ای افزایش یافته و هر لحظه نیز ژرفش و گسترش بیشتری می یابد.

اگر چه اعتقاد به حفاظت از طبیعت و منابع زنده آن در همه جهان و در بین تمام جوامع انسانی وجود داشت و اندیشه کهنی است که به زمان های بسیار دور بر می گردد ولی در ابعاد و شکل کنونی آن هرگز در گذشته وجود نداشته است.

با این حال هنوز ابزار شیوه ها و سطح فعالیت های حفاظت از طبیعت و منابع زنده قادر به کنترل فعالیت های تخریبی جوامع انسانی نیست و تا رسیدن به سطحی مطلوب راه طولانی در پیش است. شواهد عینی روند تخریب و نابودی زیستگاه ها و حیات وحش در همه جهان دلیلی گویا بر این نابرابری و تفرق روند تخریب براقدامات حفاظت است.

نکته مهم دیگر ادراک اجتماعی از مناطق حفاظت شده است که میزان آن در جوامع مختلف بسیار متفاوت است و به عوامل مختلفی از جمله پیشینه فرهنگی، سابقه حفاظت، سابقه مناسبات اقتصادی- اجتماعی، میزان توسعه صنعتی و سطح دانش و فرهنگ جوامع بستگی  دارد.

عدم توجه به مسائل محیط زیست در سطح سیاستگزاریها و در نتیجه بازتاب آن که به صورت رشد ناموزون جلوه می کند باعث می شود که بخش های اقتصادی اغلب به بهای زیر پا گذاشتن حقوق بخش های خدماتی بویژه محیط زیست رشد می کنند و به تدریج چیره گی خود را تحمیل می کنند.

در صورتیکه نهادهای زیست محیطی از ابتدای سیاستها، برنامه ها و طرح های بخش های مختلف دولت به حساب گرفته نشوند و تنها در مرحله پروژه که امکان هیچگونه تغییر اساسی وجود ندارد و همه عوامل تثبیت شده اند به بازی گرفته می شوند، نتیجه ای جز تخریب سیستم های اکولوژیک در روند توسعه ناپایدار که پیامد آن در عرصه طبیعت عبارتند از تخریب جنگلها و مراتع، نابودی زیستگاه های حیات وحش، تالاب ها و رویارویی مناطق حفاظت شده با انبوه معضلات است.

در این میان تالاب هامون نیز تحت تاثیر عوامل انسانی و طبیعی دستخوش تغییراتی شده است که به مرور زمان رگ های حیاتی آن را کمرنگ کرده و سرانجام باعث مرگ تدریجی اکوسیستم این منطقه شده است.

تالاب هامون که در سیستان و بلوچستان و در فاصله 200 کیلومتری شمال زاهدان مرکز این استان در حوره آبریز پنج شهرستان زابل، زهک، هیرمند، هامون و نیم روز واقع شده است، بزرگترین دریاچه آب شیرین با مساحت حدود پنج هزار و 700 کیلومترمربع در سراسر فلات ایران محسوب می شود و در ناحیه کویری و بیابانی شرق کشور، در شمال سیستان و بلوچستان قرار دارد.

این تالاب بزر گترین دریاچه آب شیرین کشور، سومین دریاچه بزرگ کشور پس از خزر و ارومیه و هفتمین تالاب بین المللی جهان است. تالاب هامون از طریق رودخانه سیستان، رودخانه پریان مرزی، فراه رود، چخان رود، خاش رود از افغانستان و بندان، شورو و چند رودخانه کوچک دیگر تغذیه می شود.

تالاب هامون که در شمال و شمال غربی دشت سیستان(شمال استان سیستان و بلوچستان) قرار گرفته، از سه دریاچه کوچک به نام های هامون پوزک ( میانی)، هامون صابوری ( شمالی) و هامون هیرمند تشکیل شده است که در زمان وفور آب به هم متصل می‌شوند و دریاچه هامون را تشکیل می دهند.

منطقه حفاظت شده هامون به دلیل قرار گرفتن در مرکز مناطق کویری و نیمه کویری کشورهای ایران و افغانستان، تنها مامن زیست پرندگان مهاجر شرق کشور است و تاکنون بیش از 183 گونه پرنده در دریاچه هامون مشاهده شده است.

بیش از100 گونه جانوری از جمله گراز، گربه وحشی و روباه نیز در حواشی این دریاچه زیست می کردند که قطع جریان آب هیرمند به مرز ایران، کمبود نزولات آسمانی، خشکیدن هامون و در نهایت بروز خشکسالی و استمرار آن در 15 سال گذشته باعث شد مهاجرت پرندگان و حیات جانوران در این منطقه به مخاطره بیافتد.

تقسیم بندی پرندگان در قالب 51 ‎خانواده نشان دهنده تنوع کم نظیر انواع پرندگان در این منطقه است بنابراین از بعد ملی و بین المللی این تالاب از اهمیت قابل توجهی برخوردار و از سوی سازمان بین المللی حیات پرندگان به عنوان زیستگاه با اهمیت پرندگان معرفی شده است.

اهمیت این دریاچه به خاطر آب شیرین آن و امکان پرورش و صید ماهی در سالهای پر آبی و تأمین علوفه دامها از طریق حاشیه و نیزارهای آن می‌باشد و تا سال 1378 با حجمی بالغ بر 8 میلیارد مترمکعب عامل اصلی حیات در منطقه سیستان شناخته می‌شد.

وابستگی دریاچه هامون به رودخانه هیرمند باعث شده تا هرگونه نوسانات در میزان آب آن، مشکلاتی را برای کل سیستم بوجود آورد.

عوامل طبیعی و انسانی متعددی در کاهش تدریجی سطح آب تالاب هامون نقش موثری داشته است.

کاهش نزولات جوی و حاکم شدن شرایط خشکسالی بر سیستان از جمله عوامل طبیعی تاثیرگذار در کاهش سطح تالاب هامون است.

همچنین حاکمیت طالبان بر بخش وسیعی از افغانستان از اواسط دهه هفتاد و فراخوان برای احداث سد در در منطقه کمان خان بر روی رود هیرمند، نصب و به کارگیری انواع پمپ در مسیر رودخانه هیرمند توسط کشاورزان افغانی، عدم مدیریت صحیح منابع آب، عدم لایروبی نهراهای منتهی به دریاچه هامون در داخل کشور و احداث سدهای جدید در بالادست هیرمند از عوامل انسانی است که باعث شد تا میزان ورودی آب هیرمند به تالاب هامون کاهش یابد و در نهایت به خشک شدن تالاب هامون منتهی شود.

تالاب هامون نقش بسیار مهمی در خنک کردن آب و هوای منطقه در زمان وزش بادهای 120 روزه داشت، اما با خشکیدگی تالاب هامون حجم زیادی از رسوبات و شن های خشک شده کف دریاچه هامون و رودخانه هیرمند تا حدود 300 کیلومتر به همراه باد به حرکت درآمده و موجب افزایش گرد و غبار و آلودگی هوا در منطقه شده است.

همچنین تالاب هامون منشاء تولید 6 تُن در هکتار گندم و منبع درآمد 15 هزار صیاد با 12هزار تن صید ماهی در سال بود و نیزارهای انبوه آن منبع اصلی تغذیه 120 هزار رأس دام (مخصوصا گاو سیستانی) و صنایع دستی مانند حصیربافی بود.

فقر و ناامنی و مهاجرت خانواده های سیستانی به شهرهای شمالی کشور مانند بندر ترکمن و گرگان از تبعات خشک شدن تالاب هامون است به طوریکه به گفته حلیمه عالی نماینده زهک، زابل و هیرمند در مجلس شورای اسلامی، در 6 ماهه اول سال 92، 2تا 3هزار خانوار از منطقه سیستان به دلیل خشکسالی مهاجرت کرده اند.

مهاجرت بی رویه روستائیان و خالی شدن مرز از سکنه، منجر به پدیده ناامنی و ضعف امنیتی در مرزهای شرقی می شود.

خشکیدگی تالاب هامون و مشکلات زیست محیطی به وجود آمده، تنها به منطقه سیستان ختم نمی‌شود بلکه تمامی شهرهای استان را تحت الشعاع خود قرار داده و دامنه این بحران و گرد و غبار ناشی از آن تا دریای عمان نیز کشیده شده است.

البته اقدامات سازنده ای نیز برای احیا و حفاظت از تالاب هامون طی سال های اخیر صورت گرفته است که از آن جمله می توان به اختصاص 50 میلیارد ریال ردیف اعتباری ویژه برای احیای تالاب هامون در بودجه سال 94 اشاره کرد.

اخذ حق آبه برای تالاب هامون، اتمام بررسی لایحه حفاظت، احیا و میریت تالاب ها، تلاش برای ثبت جهانی تالاب هامون در یونسکو، امضای سند «ذخیره گاه زیست کره هامون» برای طرح در سازمان یونسکو، اجرای پروژه مناریب برای احیای تالاب هامون، نهال کاری 2هزار هکتار از اراضی حاشیه تالاب هامون، اتمام طرح پژوهشی احیا بخش هایی از تالاب بین المللی هامون، و حذف دایک مرزی و برداشتن دایک مرزی در 50 نقطه درون تالاب هامون از دیگر اقدامات مهم اساسی در راستای احیا و حفاظت از این تالاب است که برخی انجام شده و برخی نیز مراحل نهایی را سپری می کند.

همچنین برنامه مدیریت جامع چهار تالاب زریوار، حله بوشهر، چغاخور و مجموعه تالاب‌های بین‌المللی هامون نهایی شده است که برنامه مدیریت تالاب‌های هامون به استانداری سیستان و بلوچستان تقدیم شده که پس از طرح و تصویب در شورای برنامه‌ریزی استان برای اجرا به دستگاه‌های استانی ابلاغ خواهد شد.

باید به این نکته نیز توجه کرد که تصویب حذف دایک مرزی تالاب هامون در تمامی مناطق و مبادی ورودی آب، در جلسه ای با حضور معاون وزیر کشور و معاون محیط طبیعی سازمان حفاظت محیط زیست بیانگر نگاه مثبت وزارت کشور و مسئولان دولت در خصوص اهمیت مسائل زیست محیطی به ویژه احیای تالاب هامون و همچنین برقراری نظم و امنیت پایدار است.