به گزارش گروه مسجد و کانون های مساجد خبرگزاری شبستان، مسجد یک مرکز استثنایی در حکومت اسلامی است که مرکزیت همه جانبه آن در میان مراکز گوناگون، بی بدیل است. نگاه ویژه اسلام به چنین نهادی به آن قداست، محوریت و اهمیت می بخشد و ظرفیت بالایی از تاثیرگذاری در نهادهای گوناگون اجتماع را به آن می دهد؛ ظرفیتی که مسجد را تبدیل به مکان تصمیم گیری های مهم سیاسی اجتماعی می کند. فقه اسلام برای این نهاد بی نظیر، برنامه کاملی ارائه داده است. به یقین مدیریت چنین مرکزی در طول قرن ها حاکی از وجود یک نرم افزار اداری است که از منبع وحی و عصمت به فقها رسیده و تدوین شده است.
ترسیم الگوی مطلوب عملکرد مسجد در ابتدا نیازمند طراحی مبانی و اصول زیربنایی است که الگو بر آن بنا گردد. مسجد یک نهاد دینی و الهی محسوب می شود و با توجه به اهمیت فوق العاده آن در دین مبین اسلام، عناصر و شاخص های چندی در منابع دینی برای چگونگی عملکرد آن مطرح شده است. در اکتشاف این اصول، دو بعد اصلی شناسایی شد. یک بعد شامل اصول بنیادی و بعد دیگر اصول کارکردی است. اصول بنیادی یا ارزشی با هدف حاکم نمودن یک فرهنگ دینی، ارزشی و معنوی بر فضای مسجد از متن منابع دینی قابل استخراج هستند. اصول کارکردی نیز با هدف تسهیل جریان عملکردی مسجد ارایه می شوند. اصول ذکر شده در این بعد، تجانس زیادی با اصول مدیریت سازمان های داوطلبانه دارند.
با توجه به ماهیت دینی و ارزشی مسجد، اصول بنیادی از اهمیت بیشتری نسبت به اصول کارکردی دارند. احیای یک مسجد به احیای مبانی ارزشی آن است. در اصول بنیادی فقه مداری و تقدس مداری، و در اصول کار کردی امام محوری، چند کارکردگرایی و خاص گرایی از شاخص های مهم آن هستند. فقه مداری و به تبع آن تقدس مداری همچون خونی است که در رگ های حیات مسجد، عنصر اساسی در موفقیت مسجد است زیرا همان طور که در نوع شناسی سازمان های داوطلبانه گفته می شود، رعایت هنجارها و ارزش های حاکم بر نهادهای داوطلبانه مایه انسجام، یکپارچگی و عملکرد بهنیه داخلی نظام آنهاست. این ارزش ها موجب قوام و دوام حضور و فعالیت داوطلبان در فضای نهادهای داوطلبانه مردمی است، خصوصا در نهادهای دینی که تبیعت از ارزش های دینی و اعقتاد به پاداش های اخروی، عنصری محکم در سطح مشارکت افراد است. آیات صریح قرآن کریم نیز این امر را مورد تاکید قرار می دهد و یکی از ویژگی های مسجد شایسته را قصد تطهیر و پرهیز از افتراق و اضرار معرفی می کند. بر مبنای شاخص های ارزشی، فضای مسجد به یک فضای مقدس و مطهر برای عروج روحی و فکری اهل مسجد مبدل می گردد.
بهره گیری از شاخص های کارکردی نیز موجب تسهیل امور، ارتقای عملکرد مسجد و افزایش سطح جذب مخاطب خواهد شد. شاخص هایی همچون وحدت مداری و امام محوری موجب دستیابی به هماهنگی و انسجام افراد فعال در مسجد می شود. اصلی مانند چندکارکردگرایی مسجد را به جای تبدیل به یک نمازخانه صرف به مکانی چندمدنظوره در تربیت مسلمین تبدیل می نماید که در امور متکثری در بلاد اسلامی ورود خواهد کرد.
همچنین شایسته ترین افراد برای اعطای مسئولیت و جذب عامه مسلمین جهت حضور در مسجد و بهره گیری از برنامه های مسجد از اصول کارکردی مدیریت مسجد هستند.
برخی از اصول مطرح شده در این نوشتار با مدل مدیریت بر قلوب با محوریت رهبری امام خمینی سازگاری دارد. در این مدل سه عنصر انگیزه الهی، تکلیف مداری و مردم داری از اجزای اصلی آن را به ترتیب از نظر اهمیت شکل می دهند. پارامتر کلی در انگیزه الهی، اخلاص توام با تواضع و پارامترهای عملیاتی آن نیز هدف محوری، صبر در برابر ناملایمات و توقع جبران خدمات را نداشتن ذکر شده است. تکلیف مداری به معنای حرکت در مدار اوامر و نواهی الهی است و آثار آن عبارت است از تصویر اهداف بلندمدت، آموزش روحی و خودکنترلی. وجود رابطه خدمتگزاری نیز مردم داری را تضمین می کند.
برای نقد و ارزیابی یک الگوی مفهومی باید معیارهایی را به کار گرفت تا نقد مبتنی بر آنها صورت گیرد. چهار معیار برای ارزیابی طراحی مناسب الگو در این نوشتار قابل استفاده است، به گونه ای که نویسنده تلاش کرد این موارد مدنظر باشند. این معیارها عبارت اند از: ا-داشتن ساختار منطقی وی اتقان علمی.2-ابتکار و نوآوری، 3-بهره گیری از منابع دینی، 4-شیوایی و روایی متن.
ارایه الگویی جدید با ساختار دو بعدی مبتنی بر منابع اصیل دینی و از طرفی ساده و قابل فهم برای عموم از ویژگی های اصول طراحی شده است.
در مقایسه این اصول با اصول متداول مدیریت، هویداست که اعتقاد به دین و ارزش های دینی در زمینه مسجد به مثابه خانه خدا، محور اساسی این اصول را شکل می دهد. حوزه فقهی اسلام که سرمنشا استخراج شریعت و احکام الهی است در این اصول مورد توجه قرار گرفته است. این اصول به وضوح توجه به عالم غیب را در برابر عالم محسوسات مدنظر قرار می دهد به نحوی که با اصولی مانند تزکیه محوری، اخلاص مداری و طهارت مالی جواز ارتقا در عالم ملکوت را صادر می کند. اصل فقه مداری، مودی بودن به آداب دینی را هدف قرار داده است.
با اعتقاد به این اصول است که اهالی مسجد به مثابه یک امت واحده با محور قرار دادن اصل وحدت محوری یا یکپارچگی با دست یازیدن به عروة الوثقی امامت، اصل امام محوری را پیشه خود می سازند. مومنان حاضر در مساجد با تکیه بر آیه «یا ایها الذین آمنوا اطیعوا الرسول و اولی الامر منکم» اطاعت از امام را در مسجد بر خود فرض می شمرند. لذا محور حرکت این جمع یکپارچه هم امام مسجد است که مدیریت و نظارت بر عملکرد مسجد را به عهده دارد. طبق این اصول، داوطلبان بخشی اساسی منابع انسانی مسجد را شکل می دهند آن هم داوطلبانی که نه با دست یازیدن به رقابت های مخرب، بلکه با همکاری و مشارکت محبت گونه، انگیزه های خالص الهی را از تلاش خود در مسجد به نمایش می گذارند.
اتزیونی در نوع شناسی خود از سازمان ها، سازمان های هنجاری را یکی از سه نوع اصلی سازمان ها معرفی کرده است. ایشان مبنای موفقیت در سازمان های هنجاری را پایبندی به ارزش ها قلمداد می کند. با بررسی نقلی این موضوع در آیات و روایات اسلامی همین مبنا در نهاد دینی مسجد به عنوان یک سازمان هنجاری قویا مورد تایید قرار می گیرد. بر مبنای این مباحث، پیشنهاد اساسی این نوشتار برای بهبود عملکرد و ارتقای چشم گیر اثربخشی مساجد، توجه به نهادینه ساختن اصول ارزشی مدیریت مسجد در سطح عموم و خصوص است. فقه مسجد هم با ابزارهای غنی اکتشافی –اجتهادی خود تاکنون آموزه های عملی فراوانی را در موضوع مدیریت مسجد ارایه کرده است و امکان توسعه و گسترش بیش از پیش آن نیز با مساعی محققان حوزه اجتهاد فراهم است.
برگرفته از کتاب اصول اسلامی مدیریت پیشرفت در مساجد
نظر شما