هنرهای سنتی و صنایع دستی گیلان، سوغاتی از رنگ و قدمت

به گزارش خبرگزاری شبستان از گیلان، هر ساله با آغاز فصل بهار و تعطیلات نوروزی، در مبادی ورودی شهرستان های گیلان نمایشگاه‌هایی از تولیدات صنایع دستی آن منطقه گشایش می‌یابد كه مورد استقبال مسافران و گردشگران نوروزی قرار می‌گیرد.

امسال نیز نمایشگاه هایی از تولیدات صنایع دستی هنرمندان شهرستان های مختلف استان در مبادی ورودی شهرستان ها برپا شده و مورد استقبال مسافران و گردشگران از اقصی نقاط کشور و حتی گردشگرانی که از کشور های خارجی به گیلان سفر کرده اند، واقع شده و در سبد سوغات آنان قرار گرفته است.

گیلان همواره توانسته است جای خود را با انبوهی از سوغات كم‌نظیر، چون صنایع دستی سرشار از رنگ و اصالت در صدر مكان‌های گردشگری كشور باز کند.

نوروز است و طبیعت نوای رنگ سر داده و رنگ‌ها تک به تک به ذوق دست گیلانیان هنرمند در آثارشان نمود پیدا كرده است؛ رنگ‌های بی‌شمار و زنده كه بر آمده از دل طبیعت است و زیبایی ذهن و كار خلاق دست مردمان و زنان این خطه را به نمایش گذارده و گذر از ایستگاه‌های یاد شده را برای گردشگران دشوار می‌کند.

گیلان از یکسو در دامنه های سر به فلک کشیده البرز و از سوی دیگر در بستر ساحل دریای نیلگون مازندران قرار گرفته و همین موهبت الهی باعث شده تا شرایط اقلیمی خاصی در این سامان حکمفرما باشد و نیز تقریبا متاثر از شرایط اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و تاریخی، جغرافیایی و همچنین متاثر از نیازهای روزمره جوامع شهری و روستایی استان و برخورداری از مواد اولیه و ابزار و ادوات محلی و وجود دانش فنی تولید، صنایع دستی تقریبا در تمامی نقاط این استان و در هر منطقه، با توجه به شرایط خاص آن منطقه، به صورتی مرسوم و متداول است که خوشبختانه از تنوع نسبی مطلوبی هم برخوردار است که برخی از اقلام صنایع دستی گیلان را در این نوشتار برای خوانندگان به رشته تحریر در آورده ایم.

گلیم:

گلیم نوعی زیر انداز مصرفی مردم می‎‌باشد که تار آن از نخ پنبه و یا پشم و پود آن از پشم بوده و در اندازه های مختلف، توسط دار گلیم بافی و به کمک ابزارهای ساده و غالبا توسط زنان و عمدتا در منازل بافته می‌شود، گرچه تولید گلیم در مناطق مختلف کشور رواج دارد، لیکن گلیم هر منطقه، متاثر از شرایط مختلف و دارای ویژگی های خاص خود بوده و گلیم گیلان، که در مناطق روستایی بندر آستارا و تالش بافته می‌شود و دارای هویت خاص خود است.

رشتی دوزی:

رشته دوزی نیز یکی از هنرهای بومی و خاص این استان است که  به گلبند دوزی نیز مشهور است.

در این نوع رودوزی سنتی، هنرورز با استفاده از قلاب و نخ های ابریشمی رنگین و زیبا، پارچه های ملون ماهوت را با دوخت زنجیره مزین می‌کند.

پژوهشگران و محققان با توجه به قطعات قلابدوزی شده به دست آمده از لولمان گیلان معتقدند که سابقه رشته دوزی به سده های ۳۲۰ تا ۵۵۰ قبل از میلاد( دوره هخامنشی) می‌رسد.

قدیمی ترین رشتی دوزی موجود در موزه های ایران، اثر استاد حسین رشتی متعلق به قرن ۱۳ هجری قمری بوده و در موزه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.

بنا به مدارک موجود این هنر پس از اسلام رونق فراوان داشته و در دوران حکمرانی شاه عباس صفوی جزء اقلام صادراتی به شمار می‌رفت و همراه با ابریشم به اوج شکوفایی رسیده است، در زمان افشاریه و زندیه همچنان جایگاه خویش را حفظ کرده و در اواخر حکومت قاجاریه به تدریج از انحصار طبقه مرفه جامعه خارج و در اختیار اقشار جامعه نیز قرار گرفت.

در حال حاضر شهر رشت همچون گذشته مهم ترین مرکز قلابدوزی ایران محسوب شده و برخلاف گذشته زنان پرچمدار آن هستند.

حصیر بافی:

حصیر بافی و سبد بافی از صنایع دستی و خانگی بسیار رایج در استان گیلان است و تولید انواع سبد ها و حصیرها در اکثر نقاط این استان رواج دارد، حصیر به شکل های مختلف زنبیل، کلاه، سفره، سبد، آبکش و زیر داغی حصیری در تمامی خانه های گیلان وجود دارد، نقاطی از گیلان که از نظر تولید حصیرهای زیبا و مرغوب شهرت بیشتری دارند می‌توان از خمام، بندر انزلی و روستاهای اطراف آنها نام برد.

مروار بافی:

مروار بافی عبارت است از بافت اشیاء و وسایل مختلف با استفاده از ساقه های تازه گیاهان و ترکه است. مروار بافان گیلانی مقادیر قابل توجهی از ترکه ها را از ملایر خریده و به گیلان حمل می کنند. این رشته در گیلان بسیار رونق یافته و مراکز تولید آن در آستانه اشرفیه و تازه آباد گورکا از توابع آستانه اشرفیه است.

بامبو بافی:

به بافت سبد از رشته های به دست آمده از گیاه نی خیزران( بامبو) گفته می‌شود. در این رشته با استفاده از ابزار بسیار ساده نی خیزران را به تارهای نازک تبدیل و انواع طرح های سبد بافته می‌شود. آب و هوای مساعد، رطوبت فراوان و کیفیت خاک زمینه بسیار مساعدی را برای رویش طبیعی یا کشت بامبو، یعنی نی خیزران فراهم ساخته است. از مهم ترین مراکز تولید محصولات بامبو روستاهای اطراف لاهیجان به ویژه روستای لیالستان است.

سفالگری:

گفته می‌شود که صنعت سفالگری حدود ۱۰ هزار سال قبل توسط زنان اختراع شد. در حال حاضر سفالگری در بیشتر نقاط گیلان مخصوصا اسالم، لاهیجان، رودسر و آستانه اشرفیه و آستارا متداول است. از ویژگی های سفال گیلان بدون لعاب بودن می‌باشد، سفالگران گیلانی غالبا از لعاب استفاده نمی‌کنند تا به کار خود اصالت بیشتری بدهند. در مواردی استفاده از لعاب ضروری است مانند ساخت ظرف مخصوصی به نام « گمج » که از لعاب سبز رنگ که با طبیعت گیلان سازگاری دارد استفاده می‌شود.

چموش دوزی:

چموش، نوعی پای افزار قدیمی مردم گیلان، خصوصا در مناطق کوهستانی است که جنس آن از چرم طبیعی و در اندازه های مختلف، با توجه به سفارش و یا نوع مصرف در شهرک ماسوله فومن، در حد بسیار اندکی تولید می‌شود. هم اکنون، با کثرت و تنوع بسیار کفش ها و پوتین های دستی و ماشینی، تولید آن منسوخ و مصرف آن نیز چندان معمول نیست، لیکن هنوز هم مشتریان فراوانی دارد که آن را جهت تزئین و دکور منازل و اماکن و یا سوغات سفر خریداری می‌کنند.

نمد بافی:

یکی از صنایع دستی بسیار قدیمی، که در استان گیلان نیز، همانند بسیاری از مناطق مختلف کشور رایج است، نمد بافی است که اصلی ترین مواد اولیه آن پشم گوسفند است و عمده ترین مناطق تولید نمد، در اطرف شهرستان های رودسر، رودبار و تالش می‌باشد. نمد بافی از صنایع دستی پرمشقت و مورد مصرف تولید آن به عنوان زیر انداز است. نمد گیلان، در اندازه های مختلف و در اشکال بیضی، گرد و چهار گوش با متن مشکی و یا سفید و نقش های ظریف و الوان و بادوام زیاد، توسط مردان تهیه می‌شود و از مرغوبیت بسیار خوبی برخوردار است.

چادر شب بافی:

این نساجی سنتی ( پارچه بافی سنتی) در شرق گیلان و در روستای قاسم آباد شهرستان رودسر رونق دارد و از ابریشم طبیعی و پنبه بافته می‌شود که این پارچه به چادر شب معروف است و نام دستگاه آن پاچال می‌باشد، از چادر شب برای دوخت پرده و رو تختی و رویه لحاف استفاده می‌شود و زنان محلی برای جلوگیری کردن از نفوذ رطوبت آن را به دور کمر خود می‌بندند، تولید چادر شب ابریشمی رو به فراموشی است و امروز با کاموا و الیاف مصنوعی تولید می‌شود.

نازک کاری چوب و خراطی:

وجود جنگل های انبوه و گسترده در سطح استان گیلان موجب فراوانی انواع چوب و نیز بیان کننده نقش بسیار آن در زندگی مردم این سامان است و تولید بسیاری از مصنوعات متنوع چوبی را معمول و متداول می‌کند، از میان دستاوردهای چوبی مردم این منطقه، نازک کاری چوب و یا خراطی، دارای شهرت بسیار است که مرکز وسیع و تولید آن، شهرستان رشت بوده و جمع کثیری از صنعتگران، به تولید انواع وسایل چوبی از قبیل ظروف شکلات خوری، قندان، میوه خوری، نمکدان، آجیل خوری، عصا، چوب رختی و ... مشغولند و تولیدات مذکور خصوصا در سال های اخیر، از تنوع بسیار مطلوب و کیفیت نسبتا خوبی برخوردار شده است.

تولیدات دستباف پشمی:

در مناطق مختلف کوهستانی و ییلاقی گیلان، که دامداری رواج بیشتری دارد، تولیدات دستباف پشمی، یکی از صنایع دستی مردم این منطقه به شمار می‌رود و از آن میان، می‌توان محصولات متنوع و ارزشمندی از جمله جوراب، دستکش، بلوز، شال گردن و ... را برشمرد، که عمدتا توسط زنان بافت می‌شود و این محصولات، پوشش گرم کننده مناسبی در مناطق سردسیر گیلان به شمار می‌روند، مناطق ییلاقی و کوهستانی شهرستان های رودسر، لاهیجان، فومن، صومعه سرا، رودبار و تالش عمده ترین مناطق تولید این محصولات است.

قالی بافی:

هنر قالی بافی، که از سابقه بس طولانی در کشورمان برخوردار می‌باشد و قالی هر سامان به جهت ویژگی بافت و نقش خاص، دارای شهرت جهانی است، در این استان نیز حیات دوباره یافته و اینک، در سال های پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در سایه سرمایه گذاری های بخش عمومی در امر آموزش و تهیه، تدارک و توزیع مواد اولیه و ابزار کار و نیز تدارک و پرداخت اعتبارات و تسهیلات بانکی و تشویق بخش های خصوصی و تعاونی، در قالب تولید انفرادی در منازل و یا گروهی در کارگاه ها، تدریجا در نقاط مختلف شهری و روستایی این استان رونق می‌گیرد و قالی های نفیس پشمی و ابریشمی نیز یافته می‌شود.

تابلوهای نقاشی مینیاتور و معرق:

تولید تابلوهای معرق و نیز تابلوهای نقاشی مینیاتور، بیشتر در قالب چند کارگاه تولید و آموزش و عمدتا در شهر رشت، در سال های اخیر فعال شده و تابلوهای نفیسی نیز تولید می‌شود که از استقبال نسبتا خوبی نیز برخوردار است.

کدوی قلیانی:

یکی از صنایع دستی خاص گیلان نقاشی روی کدو است، کدویی که روی آن نقاشی می‌شود کدوی قلیانی نام دارد و در گیلان به قلیان کوئی معروف است. از کدو قلیانی برای تهیه تنگ یا ظرف محتوی آب قلیان، پایه چراغ و نیز کدوی منقوش استفاده می شود. مرکز اصلی این هنر شرق گیلان بخصوص لیالستان لاهیجان می‌باشد.

مینای خانه بندی:

یکی از صنایع سنتی استان گیلان مینا کاری یا مینای خانه بندی می‌باشد که مواد اولیه آن نقره خالص استرلینگ با تزئین آب طلا و رنگ های معدنی است.

محصولاتی همچون سرویس چای خوری، آیینه و شمعدان و ... از تولیدات بسیار زیبا و گرانبهای این هنر می‌باشد که بنا به سفارش به خارج از کشور نیز صادر می‌شود.

منبت:

کنده کاری و ایجاد نقوش نیم برجسته توسط ابزرا خاصی به نام مغار بر روی چوب را منبت می‌گویند که به دلیل فراوان بودن چوب در جنگل های شمال کشور این رشته هنری در گیلان رونق خوبی دارد.

شال بافی:

جزو دست بافتنی های سنتی گیلان به ویژه غرب گیلان می‌باشد که مواد اصلی و اولیه آن از پشم گوسفندان بوده و بدون طرح، ساده و خود رنگ می باشد. مرکز اصلی این دست بافتنی های سنتی ماسال، شاندرمن و هشتپر می‌باشد.

تولیدات عروسک کاموایی:

نوعی تولیدات دستباف فانتزی در شهرک ماسوله، که در ساعات فراغت روزانه توسط زنان بافته می شود، عروسک کاموایی نام دارد، که غالبا هر مسافر و بازدید کننده از آن شهرک باستانی زیبا، جهت یادبود و ارمغان سفر خریداری می‌کنند.