حقوق و وظایف مردم و کارگزاران در اسلام

به گزارش خبرگزاری شبستان، به مناسبت فرا رسیدن 12 فروردین ماه، روز جمهوری اسلامی ایران متن زیر از کتاب "مفاتیح الحیاة" اثر آیت الله جوادی آملی مرور می شود:

اهمیت تشکیل نظام اسلامی

تشکیل نظام اسلامی از ضروریات دین اسلام و مذهب تشیع است، چرا که بدون حکومت اسلامی، اجرای احکام اسلامی در امور سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، امنیتی، نظامی و حتی امور فردی و مذهبی مسلمانان معطل و مختل خواهد شد. تجربه تاریخی و عینی این حقیقت را به وضوح ثابت می کند از این رو، پیامبر بزرگ اسلام صلی الله علیه و آله پس از هجرت به مدینه، در اولین فرصت به تاسیس نظام و حکومت اسلامی پرداختند.

امام رضا (ع) در این باره می فرماید: «... هیچ فرقه و ملتی را نمی یابیم که پایدار مانده و زندگی کره باشند مگر با داشتن فرمانروایی قوامبخش و (این از آن روست که) مردم ناچارند برای امر دین و دنیای خود حاکمی داشته باشند تا آنان را سرپرستی کند ... و زندگی مردم بدون آن حاکم قوام و سامان نمی یابد... .(عیون اخبار الرضا، ج 2، ص 101)

اهمیت نیاز به حاکم عادل

وجود حاکم عادل در راس حکومت اسلامی نیز از مسلمات این دین است و در متون اسلامی به آن تصریح و بر آن تاکید شده است. امام صادق (ع) فرمودند: «... سه چیز است که مردم هر شهری به آن نیاز دارند تا در امور دنیا و آخرت خود به آن پناه ببرند و اگر این سه را نداشته باشند به نابسامانی در زندگی گرفتار خواهند شد: فقیه دانای پرهیزگار، فرمانروای نیکوکاری که مردم از وی پیروی می کنند و پزشک آگاه مورد اعتماد.« (تحف العقول، ص 319)

نکته: البته نظام هماهنگ با امور یاد شده در گرو داشتن رهبر جامع عقل نظری و عقل عملی است.

امام رضا (ع) هم فرمودند: «اگر برای مردم امام و رهبری توانا، امانتدار، نگهبان و پاکدست (عادل) قرار داده نمی شد، آیین نابود می شد، دین از بین می رفت، سنت ها و احکام الهی تغییر می یافت، بدعت گذاران بر آن می افزودند و ملحدان از آن می کاستند و مسلمانان به شبهه دچار می شدند ... .» (عیون اخبار الرضا، ج 2، ص 101)

وظایف حاکمان و کارگزاران

رهبران و کارگزاران نظام اسلامی در برابر مردم وظایفی دارند. این وظایف در جهت رشد و تعالی بندگان خدا و حمایت از جان و مال آبروی آنان است که اینجا مهم ترین آنها مرور می شود.

1. دانش افزایی: حاکمان در نظام اسلامی وظیفه دارند با تاسیس مراکز آموزشی و پژوهشی مانند مهد کودک، دبستان، دبیرستان، دانشگاه و ... و مقدمات تربیت صحیح و رفع جهل و تعلیم علوم و فنون در عرصه ها و رشته های گونان را برای امت اسلامی فراهم سازند و آن ها را به سمت تسخیر قله رفیع دانش سوق دهند.

امیر مومنان سلام (ع) در  این باره می فرمایند: «... و اینکه شما را آموزش دهد تا جهل از میان شما برچیده شود و شما را با ادب آشنا کند تا فرهیخته گردید.» (نهج البلاغه، خطبه 34)

در حدیث دیگری امام (ع) می فرمایند: «بر حاکم اسلامی است که حدود اسلام و ایمان را به مردمی که ولایت او را پذیرفته اند بیاموزد.» (غرر الحکم، ص 341)

2. امیدبخشی و تحیرزدایی: از مهم ترین وظایف حاکم وکارگزار این است که هنگام فتنه و سختی روزگار و در شرایطی که امت دچار گمراهی و سر در گمی است، نور امید را در دل های آنان بیفشاند و مردم را از ناامیدی، تفرقه و تحیر رهایی بخشد. امیر مومنان، علی سلام ا... علیه در وصف رسول گرامی صلی ا... علیه و آله و سلم به عنوان حاکم و راهبر امت اسلامی می فرمایند:" ... خدا با فرستادن پیامبر، مردم را از جهالت، گمراهی و سرگردانی رهانید."  (نهج البلاغه، خطبه 1)

3. دردسترس مردم بودن: دسترسی آسان مردم به حاکمان و کارگزاران در نظام اسلامی برای حل مشکلات، مایه نجات حاکمان از آتش است.

امام صادق (ع) فرمودند: «هر کس کاری از کارهای مردم را برعهده گیرد و عدالت پیشه کند و در خود را بر روی مردم بگشاید و موانع بین خود و آن ها را از میان بردارد و خدمت به مردم را ملاک کار و نظر قرار دهد، خدا را سزاست که او را در روز قیامت از هراس خطر آتش دوزخ امان دهد و به بهشت در آورد.» (الامالی، صدوق، ص 245)

4. حفظ اسرار مردم : حاکمان و کارگزاران نظام اسلامی، افزون بر حفظ حرمت مردم وظیفه دارند عیوب و  اسرار آنان را بپوشانند و از هتک حرمت آنان جلوگیری کنند، بلکه در صورت آشکار شدن عیوب باید آنها را تطهیر و کار مومن را حمل بر صحت کنند.

امیر مومنان امام علی (ع) در عهدنامه خویش به مالک اشتر می فرمایند: «باید دورترین مردم از تو و مبغوض ترین آنان نزد تو کسانی باشند که در پی عیوب مردم هستند. طبیعی است که در مردم عیوبی هست و حاکم باید بیش از دیگران در پوشش آن بکوشد.  پس در پی عیوب مخفی مردم نباش. تو تنها وظیفه داری عیوبی را که برایت آشکار شده است، تطهیر نمایی و خدا خود درباره عیوبی که بر تو آشکار نشده، داوری خواهد کرد. تا می توانی عیب و راز دیگران را بپوشان، تا خدا راز تو را از مردم بپوشاند.» (نهج البلاغه، نامه 53)

5. گزینش صالحان برای مسئولیت ها: به کارگیری افراد صالح و متعهد در مدیریت نظام اسلامی از وظایف حاکمان است و مدیریت کارگزاران و مدیران ناصالح در نهایت به ناکارآمدی نظام می انجامد. امیر مومنان (ع) امام علی می فرمایند: «سزاوار نیست برای حاکمان در سه مورد کوتاهی کنند: حراست از مرزها؛ رسیدگی به حقوق پایمال شده؛ گزینش شایستگان برای مسئولیت های مختلف.» (تحف العقول، ص 319)

6. حمایت از محرومان: دفاع از محرومان و مظلومان و حقوق آنان از وظایف روشن نظام اسلامی و حاکمان و کارگزاران آن به شمار می آید، امیر مومنان (ع) می فرمایند: «خدا از حاکم اسلامی پیمان گرفته است که در برابر پُرخوری ستمگران و گرسنگی مظلومان سکوت نکند.»(الامالی، طوسی، ص 374)

7. و ...

وظایف مردم در برابر حاکم اسلامی

چنان که حاکمان و کارگزاران اسلامی در برابر مردم وظایفی دارند، مردم نیز در مقابل حکومت و حاکمان اسلامی وظایف و تکالیفی دارند که در سخنان معصومان سلام الله علیهم به آنها اشاره و بر آنها تاکید شده است. در اینجا به چند نمونه از مهم ترین آنها اشاره می شود:

1. وفاداری به نظام اسلامی: یاری و وفاداری از جمله حقوق حاکم عادل بر توده مردم است. امیرمومنان (ع) در خطبه ای با بر شمردن این حقوق و وظایف می فرمایند: «ای مردم! اما حقی که من بر عهده شما دارم وفاداری به بیعتی است که با من داشته اید.» (نهج البلاغه، خطبه 34)

2.  یاری کردن حاکمان: از عناصر محوری و مهم حفظ نظام اسلامی، اطاعت از حاکم معصوم سلام الله علیه در عصر حضور و نصرت ولی فقیه در دوران غیبت است. امیر مومنان (ع) می فرمایند: «... از دیگر وظایف شما در برابر من این است که چون شما را برای کاری فراخوانم اجابت کرده، از دستورهای من پیروی کنید.»‌(الغارات، ج 1، ص 24)

3. نصیحت و مشارکت سیاسی: در فرهنگ اسلام مردم وظیفه دارند نسبت به حاکمان، ضمن وفاداری ناصحانه و خالصانه نصیحت (خیرخواهی) داشته باشند و این کار عملی نیست مگر با حضور همه جانبه مردم در اداره امور که ثمره آن رشد و تعالی حکومت اسلامی است، از این رو، رسول خدا (ص) در حجت الوداع مردم را در مسجد خیف گردآورد و برای آنان خطبه ای جامع خواند و در آن فرمودند: «سه چیز است که مسلمان در آنها خیانت نمی کند؛ (و با قلبش آن ها را می پذیرد): 1. خالصانه کار کردن برای خدا؛ 2. وفاداری خالصانه و نصیحت و خیرخواهی برای حاکمان و پیشوایان مسلمان؛ 3. حضور و مشارکت همیشگی در اجتماع مسلمانان که (در این صورت) دعای امامان شامل حال آنان است.» (الکافی، ج 1، ص 403)

امیر مؤمنان امام علی (ع) می فرمایند: «یکی از حقوق من بر شما این است که (با حضور خالصانه و همه جانبه خود در اداره امور) در آشکار و نهان خیرخواه و دلسوز من باشید.»‌ (الغارات، ج 1، ص 24)

4. اعراض از حاکمان باطل: در فرهنگ اسلامی دوری از خدای سبحان و تخطی از راه اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله، انحراف از صراط مستقیم است و هر گونه حکومتی که به اجازه اهل بیت علیهم السلام نباشد و به نیابت از آنان نینجامد، طاغوت معرفی شده است، بنابراین تبعیت از آن حکومت، پیروی از طاغوت و مایه گمراهی است، از این رو امام باقر (ع) به یکی از اصحابش می فرماید: ای ابا الصباح! از دوستی با غیر ما اهل بیت و گرایش به آنها بپرهیز زیرا هر دوستی با غیر اهل بیت و گرایش به آنان به نوعی دوستی با طاغوت است. (تفسیر العیاشی، ج 2، ص 83)

5. و ... .