مساجد خراسان جنوبی جلوگاه هنر و شکوه معماری ناب اسلامی

خبرگزاری شبستان- خراسان جنوبی؛ بنای‌ مسجد در میان‌ معماری‌ اسلامی‌، اهمیت‌ فوق‌ العاده‌ای‌ دارد زیرا مسجد به‌ عنوان‌ عبادتگاه‌ و مجمع‌ و محل‌ حل‌ وفصل‌ بسیاری‌ از اختلافات‌ و نیز برگزاری‌ بسیاری‌ از مراسم‌، همواره‌ مورد توجه‌ و احترام‌ بود. صنعتگران‌ و هنرمندان‌ می‌کوشیدند تا با همه مهارت‌ و کاردانی‌ خود در ایجاد استحکام‌ و زیبایی‌ و فضای‌ معنوی‌ آن‌ نقشی‌ داشته‌ باشند و در واقع‌،« مسجد مجموعه‌ای‌ است‌ از هنرهای‌ گوناگون‌» که‌ بر روی‌ هم‌، فضا و مکان‌ خاصی‌ را پدید آورده‌اند. فضا و مکانی‌ که‌ برای‌ ایجاد رابطه‌ میان‌ خدا و خلق‌ متناسب‌ باشد و درعین‌ شکوه‌ و جلال‌، آراستگی‌ و تزیین‌ آن‌ ذهن‌ انسان‌ را به‌ جای‌ توجه‌ به‌ خداوند به‌ خود مشغول‌ ندارد.

 

از آنجایی‌ که‌ در سرزمین های‌ اسلامی‌، مسجد پایگاه‌ اجتماعی‌ مسلمانان‌ و پناهگاهی‌ برای‌ زندگی‌ پرآشوب‌ شهر به‌ شمار می‌آمد، به‌ تزیین‌ آن‌ توجه‌ خاص‌ شده‌ است‌ و می‌توان‌ گفت‌ اولین‌ جایگاه‌ تجلی‌ هنر اسلامی‌، مسجد بوده‌ است.

 

در قلمرو اسلام‌، همه‌ هنرها به‌ خدمت‌ مسجد به‌ کار رفته‌ و از این‌ راه‌ جلال‌ و سرفرازی‌ یافته‌ است‌. برای‌ مسلمانان‌ فقیر و پرهیزکار، همین‌ بس‌ بود که‌ مسجد زیبا باشد. مال‌ و کوشش‌ وی‌ به‌ بنای‌ آن‌ صرف‌ می‌شد، همه‌ هنر و صنعت‌ خود را در آنجا به‌ کار می‌برد و مسجد را چون‌ قالیچه‌ای‌ پیش‌ کش‌ خدا می‌کرد و همه‌ مردم‌ می‌توانستند از این‌ زیبایی‌ و شکوه‌ بهره‌ور شوند.

 

 خراسان جنوبی با پیشینه تاریخی و فرهنگی طولانی دارای بناهای ارزشمندی چون مساجد است که با تلفیقی از دینداری و زیبایی‌شناسی، معنویت و هنر را آن‌گونه در تار و پود هم تنیده است که بر گسترای ایران زمین، نقش عشق می‌زند.

 

تنوع و کثرت مساجد تاریخی همچون مسجد جامع قاین، مسجد جامع خضری، مسجد عاشورا، مسجد جامع هندوالان و مسجد دو حصاران از گذشته‌های دور در خراسان جنوبی نشانه شکوه و عظمت و روح اسلام گرایی مردم این خطه مشتقان به عبادت و بندگی در خانه خدا است.

 

مسجد جامع قائن خراسان‌جنوبی، مسجدی با دو قبله

مسجد جامع قائن خراسان‌جنوبی با قدمت 1100 ساله به‌عنوان بلندترین عمارت قائن و یکی از شاهکارهای معماری ایرانی - اسلامی شناخته می‌شود. در مورد تاریخ احداث اولیه مسجد عقاید مختلفی است بطوریکه برخی معتقدند این مسجد بر روی بقایای یک آتشکده ساسانی ساخته شده است و برخی همانند ناصر خسرو زمان احداث آن را اوایل قرن پنجم هجری ذکر کرده­‌اند و با توجه به زلزله‌خیزی قائن احتمالاً این مسجد در دوره­هایی تخریب و مجدداً مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است.

 

 

این مسجد بنایی بسیار قدیمی و با شکوه است که مساحت مسجد 1470 متر و زیربنای ان 1050 مترمربع می‌باشد ایوان اصلی آن که از شاهکارهای معماری اسلامی است دارای 18 متر ارتفاع 11 متر عرض و 22 متر طول است.

 

حیاط مسجد محوطه‌ای به درازای 33 و پهنای 28 متر است. در اطراف حیاط حجره‌هایی به عمق دو متر قرار دارد، از شاهکارهای معماری مسجد ایوان آن است که به طرز با شکوهی به زیبایی مسجد گوهرشاد ساخته شده است.

 

این مسجد دو قبله متفاوت دارد. که یکی به سمت بیت‌المقدس و دیگری به سمت کعبه ساخته شده است. ساعت آفتابی توسط استاد توحیدی در میان صحن مسجد برای تعیین ظهر شرعی قائن ساخته شده، دو در مسجد یکی به سوی بازار قدیمی در شرق با دری بزرگ و دیگری به سوی شمال(محل بازار فعلی ) باز می‌شود. در سمت راست ورودی ایوان مسجد لوح بزرگی به صورت عمودی در بدنه دیوار نصب شده و تاریخ آن محرم‌الحرام سال 1046هجری قمری است.

 

بسیاری معتقدند از قلعه‌ی کوه قائن تا دژ مرکزی شهر و مسجد جامع یک تونل زیرزمینی وجود داشته و مورد استفاده بوده است. احتمال دارد این معبر با مسیر کاریز جعفر آباد یکی باشد که در نزدیکی قلعه کوه «معبرش» مجزا می‌شود. این بنا در سال 1316 به شماره 295 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و تحت حفاظت و مرمت میراث فرهنگی قرار دارد.

 

مسجد جامع علوی، آرامگاه بزرگ مردی در بیرجند

مسجد جامع علوی از بناهای قدیمی شهرستان بیرجند است. این مسجد توسط آیت ا... حاج سیدکاظم حائری در سال 1332 بنا شد. این روحانی بلند مرتبه در اوایل ورودش مسجد جامع چهار درخت را برای نماز اختیار کرد و تعمیراتی نیز در این مسجد انجام داد.

 

عشق به خدمت و حب وطن، در وجود مبارک آیت ا... حاج سید کاظم حائری غوغا می­‌کرد. او چنان در پیروی دستورات پروردگارش در جهت خدمت به خلق و گره‌گشایی از کار مردم غرق شده بود که تمامی تلاش خویش را برای انجام این رسالت به کار می­‌بست.

 

بدون شک یکی از انگیزه­‌های اصلی ساخت مسجد علوی خدمت به مردم بود. مسجد جامع‌ علوی که آرامگاه‌ حجت‌ الاسلام‌ سیدکاظم‌ حائری است، در خیابان‌ شهدا واقع شده است.

 

مسجد جامع خضری؛ با قدمتی بیش از 200 سال در خراسان‌جنوبی

مسجد جامع خضری به عنوان یکی از بناهای تاریخی مذهبی به استناد کتبیه سر در آن در سال 1230 هجری قمری توسط فردی بنام میر سمیع بنا شد. بنای اولیه این مسجد با خشت و گل بوده و در سال 1341 توسط کربلائی حسن بهشتی تجدید بنا شد اما در زلزله 9 شهریور1347  تخریب و مجددا در سال 1351 بازسازی شد.

 

با توجه به مصالح موجود و شواهد تاریخی احتمالا بنای مسجد خضری مربوط به دوره صفویه است. این مکان شامل دو قسمت است یکی مسجد و دیگری حسینیه که کاملا چسبیده هستند و در ظاهر یک واحد محسوب می شوند. زیربنای مسجد 565 متر و زیربنای حسینیه 385 که در مجموع یک هزار مترمربع وسعت دارد.

 

 

این بنا دارای دو شبستان چسبیده به هم بوده که یکی از شبستان‌ها در سمت شمالی قرار داشته و ستون دار بوده و پوشش آن طاق و چشمه است که چشمه‌ها با گنبدهای عرقچین پوشیده شده بر روی سر ستون‌های بسیار ساده ستون‌های مسجد سوار شده است.

 

شبستان جنوبی دارای سه دالان طویل بوده و هر دالان توسط دیواری از دیگر دالان ها جدا شده و توسط روزنه‌هایی که در دیوارها ایجاد شده دالانها با یکدیگر مرتبط اند محراب اصلی بنا که بسیار ساده می باشد در این بخش از شبستان قرار دارد.

 

پوشش راهروها گهواره ای و با طاق نیم دایره اجرا شده ورودی این بنا بسیار ساده بوده که از طریق یک راهروی کوتاه با شبستان ستوندار شمالی ارتباط دارد. نمای بنا آجر با بند کشی فتیله ای بوده که در حال حاضر بر روی آن یک لایه اندود سیمان کشیده شده است. دو ورودی دیگر در اضلاع غربی و شمالی قرار داردکه از آنها به ندرت استفاده می شود. علاوه بر مسجد آب انبار بسیار بزرگی که به قدمت مسجد می‌باشد در جوار آن واقع است. این آب انبار نیز به هنگام بازسازی مسجد مرمت شد و آب سرد و شیرین و گوارایی را برای تشنگان فراهم نمود.

 

این تنها آب انبار بجا مانده از آب انبارهای متعددی است که از شهر خضری قبل از زلزله 47 وجود داشته است. بنابراین حفاظت آن به عنوان یک اثر تاریخی باستانی حایز اهمیت است. این مسجد در فاصله 300 متری بزرگراه آسیایی مشهد –زاهدان و در جوار پارک جنگلی قرار دارد. در صورت برنامه ریزی می تواند مجتمع رفاهی خدماتی خوبی جهت استراحت زوار و مسافران باشد. با توجه به اینکه شهر قدیمی خضری در اطراف مسجد جامع قرار داشته محدوده حریم مسجد از جهت باستان شناسی اهمیت خاصی دارد.

 

مسجد جامع هندوالان؛ قدیمی ترین بنای تاریخی مذهبی درمیان

مسجد جامع هندوالان نیز قدیمی­‌ترین بنای مذهبی استان که در روستای هندوالان از توابع بخش درمیان قرار دارد. وجود کتیبه­‌هایی به خط کوفی مربوط به قرن پنجم یا ششم هجری قمری احتمال ساخت مسجد را در آن زمان تقویت می­‌کند. این مسجد در سال 1237 هجری قمری مرمت شده است.

 

 

مهمترین عناصر معماری آن سر در ورودی، صحن، گنبد خانه، شبستان ستون دار و محراب می‌باشد. گنبدخانه مرکزی با استفاده از فیل‌پوشها و با مهارت بر روی فضای چهار ضلعی قرار گرفته است. شبستان ستون‌دار در دو طرف گنبدخانه واقع شده و به وسیله طاق و تویزه به شیوه چهار ترک اجرا شده است.

  

بنا از نظر تزیینات آجری بسیار متنوع بوده و این تریینات شامل:  فیل‌پوشها، گوشواره ها، قابهای گچی، رسمی‌بندی محرابها و نحوه آجرچینی گنبدها است. این اثر تاریخی در دوره شاهرخ تیموری در حدود سال 850 هـ. ق ساخته شده است. این بنا در 11 مرداد 1367 با شماره 1893 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

 

مسجد جامع عاشورا

مسجد عاشورا در بخش مرکزی با بافت قدیم شهر بیرجند در محله چهاردرخت و در یکی از معابر منتهی به خیابان اسدی در مجاورت مسجد چهاردرخت و مقابل مدرسه معصومیه قرار دارد که در حال حاضر علاوه بر محل دارالشفاء خیریه حضرت فاطمه الزهرا (سلام الله علیها)، محل حسینیه فاطمیه نیز می باشد.

 

مسیر ورود به مسجد هم از طریق صحن و هم از طریق حسینیه جنب آن امکانپذیر است که مسجد در قسمت صحن دارای ورودی ایوان مانندی با نمای سنگ مرمر و قوس کنگره دار بصورت معماری بناهای جدید می باشد که در قسمت سردر آن تمثالی بزرگ از قرآن مجید است و دارای دربهای آهنی مستحکم و نمایی کاملاً تازه ساز و جدید می باشد.

 

لازم به ذکر است که صحن مذکور نیز در گذشته به بنای مسجد تعلق داشته است که بعدها با احداث ساختمان دارالشفاء و ساخت دیواره جدید در قسمت جنوبی و نصب نرده و درب فلزی و سنگفرش کردن کف صحن بصورت قسمتی از سازه های جدید درآمده است اما برخلاف نمای جدید و نوساز فضای داخل صحن، می توان گفت که بنای داخلی مسجد تقریباً اصالت خویش را حفظ کرده و بجز تغییراتی اندک از قبیل تعویض دربهای چوبی کهنه و قدیمی با انواع فلزی و انجام سفید کاری و رنگ آمیزی فضای داخل مسجد، فرم اصلی آن کاملاً دست نخورده و بهمان صورت اولیه باقی مانده است.

 

فضای داخلی مسجد با مساحتی کمتر از250 متر مربع زیربنا از یک سری فضاهای پیوسته تشکیل یافته است که از ویژگیهای بارز آن می توان به دیوارها و جرزهای قطور که از خصوصیات شاخص بناهای منطقه می باشد اشاره کرد که بر روی آنها طاقهایی از نوع جناغی و تیز متوسط ساخته شده است.
 

طبق اظهارات اعضاء هییت امناء قدمت بنا حدوداً مربوط به هفتصد سال پیش است و به نظر می رسد که در ابتدا جهت استفاده اهل سنت بنا شده است زیرا جهت محراب آن اندکی با قبله تشیع تفاوت دارد. در عین حال آنچه که واضح و روشن است این است که این محل تا حدود پنجاه سال پیش بصورت مکانی مخروبه و متروک باقی مانده بود از این تاریخ به بعد به همت عده ای از بزرگان محل، بازسازی و تعمیر بنا آغاز می شود.

 

گفته می شود که در گذشته همزمان با آغاز ماه محرم عده ای از سادات به این مکان می آمده اند و در این محل مراسم علم بندان را برگزار می کرده اند. شروع مراسم عزاداری ماه محرم از این محل بوده است و از سال 1335 یعنی تاریخ تاسیس هییت فاطمیه که در ابتدا با نام هییت حسینی(ابوالفضلی) خوانده می شده تا کنون، از این مکان به عنوان محل تجمعات و برگزاری مراسم سوگواری و عزاداری استفاده می شده است.

 

 مسجد جامع سرایان با دو شبستان زمستانی و تابستانی

مسجد جامع سرایان نیز تجلی‌گاه اعتقادات معنوی مردم آنجاست و شامل دو بخش شبستان زمستانی و شبستان تابستانی است.

شبستان زمستانی سر پوشیده و دارای رواق‌هایی است که ستون‌های مستحکمی آن را بر پا داشته‌اند این قسمت بر اثر زلزله و به مرور زمان تخریب شده که در این اواخر به همت اهالی سرایان مرمت و بازسازی شده است.

شبستان تابستانی این مسجد دارای ایوانی بلند است که گچبری‌های زیبایی دارد و دارای محراب گچ­بری شده‌ زیبایی است که سوره مبارکه حمد را پیرامون خود به طرز زیبایی دارد. علاوه بر صحن و ایوان دو رواق کناری را نیز در دو طرف ایوان به سبک مساجد صفوی دارد.

 

 

مسجد دو حصاران

این بنا در داخل بافت تاریخی روستای دوحصاران واقع شده است. بنا شامل سردر ورودی، صحن، ایوانها و شبستان است. ورودی بنا در ضلع شمال غرب بنا واقع شده و دارای طاقی است جناغی که پوشش آن به کمک تویزه صورت گرفته است.

 

در محل ورودی مسجد فضاهای دیگری مانند آب انبار و حمام نیز وجود داشته که در حال حاضر بخشهای زیادی از آنها تخریب شده است. پس از ورودی بلافاصله صحن بنا قرار دارد به ابعاد 6×3/8 متر در ضلع جنوب غرب صحن یعنی جهت قبله، ایوان اصلی بنا واقع شده است. این ایوان که دارای 8/7 متر ارتفاع، 5/4 متر عرض و 8/5 متر عمق است، دارای طاق جناغی بوده و با آجر ساخته شده است.

 

فضای ایوان به وسیله دو تویزه و پوشش گنبدی حافاصل آنها مسقف شده است. در انتهای ایوان محراب بنا با تزئینات مختلف کاربندی گچی واقع شده است. در مقابل این ایوان یعنی در ضلع شمال شرق صحن ایوان کوچکتری قرار دارد. این ایوان که با خشت بنا شده نیز دارای طاقی است جناغی. ارتفاع این ایوان 7/5 متر، عرض آن 6/4 متر و عمق آن 8/2 متر است.

در ضلع شمال غرب صحن شبستان بنا قرار دارد که دارای یک ستون چهارضلعی در مرکز و چهار گنبد چهارترک است. زمان ساخت این بنا دوره قاجار است. بر اساس سنگ لوح موجود در شبستان بنا ، مسجد توسط شخصی بنام کربلایی حسن خان ساخته شده و سپس در سال 1232 توسط دخترش تعمیر گردیده است.
 

 

مسجد جامع چهار درخت بیرجند؛ مسجدی با 2 محراب

مسجد جامع چهار درخت بیرجند به عنوان یکی از آثار قدیمی و تاریخی شهر در محله چهار درخت شهرستان در نزدیکی مسجد عاشورا قرار دارد. این مسجد به عنوان یکی از مساجد معتبر فقط در حد یک شبستان طراحی و ساخته شده است و به دلیل محدودیت زمین معمار بنا نتوانسته است نقشه آن را به صورت چهار ضلعی کامل در آورد.

این بنا متعلق به دوره ی صفویه با قدمتی بیش از یک هزار و 300 سال در میدان چهار درخت شهر بیرجند در مجاورت مسجد عاشورا قرار دارد. مسجد چهار درخت بیرجند دارای دو ورودی مجزا، صحن، شبستان ستون‌دار و دو محراب است که یکی برای شیعیان و دیگری برای اهل تسنن است و در حال حاضر محراب‌های اولیه خراب شده است.

شبستان ستون دار که مهم ترین عنصر معماری بنا محسوب می‌شود دارای 21 ستون‌ و با مقطع مربع است که طاق‌های جناغی روی آنها استوار شده و به وسیله گنبدهای چهار ترک فضای شبستان پوشیده شده است.

 

این مسجد سال‌ها از مساجد آباد شهر بیرجند بوده و بزرگانی چون آیت‌الله تهامی، آیت‌الله امامی و شیخ محمد علی دیانی در آن نماز جماعت به پا داشته‌اند. نزدیک به 200 سال پیش برای اولین بار مسجد چهار درخت بیرجند مرمت شده و با شماره‌ ثبت ملی 2404 در فهرست آثار تاریخی کشور به ثبت رسیده است.

بنیانگذار این مسجد بر اساس لوحی که بر سر در مسجد نصب شده، آیت الله حاجی محمد جعفر ولد مرحوم کربلایی اسماعیل سربیشگی و حاجی ایجبین علی دوست وحاجی ولد معمل می‌باشند.

 

مسجد جامع خوسف

مسجد جامع خوسف به عنوان یکی از بارزترین آثار تاریخی موجود در بافت تاریخی این شهر در حاشیه خیابان اصلی شهر و در جبهه جنوبی آن قرار دارد. در سمت غرب مسجد حسینیه صاحب الزمانی در سمت مشرق کوچه و در سمت جنوب آن بنای تاریخی موقوفه میرزا جعفر قرار گرفته است.

 

بنا دارای دو ورودی است که یکی در ضلع شمال شرقی و دیگری در ضلع شمال غربی واقع شده است. مهمترین عناصر معماری بنا شامل ورودی‌ها، صحن، شبستان تابستانی، شبستان‌های ملاعلی اکبر، شبستان عبدالخالق و قسمت‌های نوساز مسجد می‌باشد.

 

 

جبهه شمال شرقی بنا که ورودی اصلی بنا در آن قرار دارد به طور کامل در سال 1405 ه. ق بازسازی شده است و از لحاظ تاریخی ارزشی ندارد اما شبستان‌های جبهه جنوب غربی بنا یعنی شبستان تابستانی و شبستان‌های ملاعلی اکبر و عبدالخالق بخش‌های تاریخی بنا به حساب می‌آیند.

 

شبستان‌ها دارای ستون‌های قطور چهار ضلعی می‌باشند که پوشش آنها به صورت گنبدهای چهار ترک و به کمک طاق‌های جناغی بر روی ستونها استوار شده است. شبستان عبدالخالق که قدیمی‌تر از شبستان ملاعلی اکبر است، دارای شش ستون و دوازده گنبد است. شبستان ملاعلی اکبر که درسال 1237 ه. ق تعمیر شده دارای نه ستون و شانزده گنبد است.

 

شبستان تابستانی نیز دارای چهار ستون و هشت گنبد می‌باشد. نقشه و سبک معماری این شبستان‌ها همه مشابه هم هستند و تنها تفاوت‌های جزئی در ابعاد و اندازه‌ها مشاهده می‌شود، مساحت کل بنا 3600 متر مربع می‌باشد که 900 متر مربع آن را صحن فرا گرفته و اطراف صحن با طاقنماهایی به صورت جناغی تزئین شده است.