بقعه شیخ صدوق قطب گردشگری جنوب تهران 

به گزارش خبرنگار سرویس قرآن و معارف خبرگزاری شبستان ، قبرستان ابن بابویه از قبرستان هاى قدیمى تهران است. قدمت این قبرستان همزمان با شکل گیرى بقعه شیخ صدوق(رحمه الله)، از علماى برجسته شیعى است. این قبرستان در شهررى، در نزدیکى مرقد حضرت عبدالعظیم حسنى(علیه السلام) و تقریباً در کنار برج تاریخى طغرل قرار دارد. امروزه در قبرستان اموات به خاک سپرده نمى شوند، اما به دلیل آرمیدن سرشناسان ادبى، فرهنگى، علمى و عرفانىِ بسیار در این قبرستان، این مکان هنوز هم آباد است و یکى از پر رفت و آمدترین قبرستان هاى تهران است.

قبرستانی در شهر ری و دومین گورستان تهران است که بسیاری از علما و مشاهیر ایران در آن دفن شده‌اند. نام این قبرستان برگرفته از نام محمدبن بابویه مشهور به شیخ صدوق یکی از فقها و دانشمندان شیعه است که در این قبرستان مدفون است.

قدمت آرامگاه ابن ‌بابویه به زمان فتحعلی شاه می‌رسد؛ اما بجز کتیبه ‌ای که در آن آیات قرآنی به خط یکی از خوشنویسان معروف قاجار نگاشته شده، هیچ اثر دیگری که گواهی از قدمت آرامگاه باشد، در آن وجود ندارد.

آرامگاه ابن ‌بابویه، آرامگاه ‌های خانوادگی و قدیمی، عجیب و غریبی دارد که هر زیارت‌کننده‌ ای را وسوسه می‌کند به داخلشان نگاهی بیندازد.

این آرامگاه از جمله آثار تاریخی شهر ری محسوب می‌شود. شهر باستانی ری با بیش از 8 هزار سال سابقه، یکی از بزرگترین مراکز تمدنی شناخته شده دنیاست.

شهر ری دارای 35 اثر تاریخی است که چشمه علی، باروی ری، آتشکده ری، استودان گبرها واقع در دامنه شمال غربی کوه بی ‌بی‌ شهربانو، قلعه گبری، برج طغرل و ابن بابویه (شیخ صدوق) از جمله آثار باستانی در ری هستند.

آرامگاه ابن بابویه در نزدیکى ضلع شرقى قبرستان واقع شده است. در شرق بنا خیابان ابن بابویه، در غرب، خیابان شهید غیورى و در شمال آن خیابان چشمه على قرار دارد.

قبرستان در مجموع پنج ورودى دارد که ورودى اصلى به بقعه در ضلع شرقى قبرستان قرار دارد.

آستانه ورودى، یک بناى جدید چهار طاقى به صورت چهار ستون و طاقى نیم گنبدى با دو مناره است. دیوارهاى اطراف بقعه به صورت کج به سمت داخل قبرستان ساخته شده اند، بنابراین، فضایى مناسب، تقریباً به صورت نیم دایره و به عمق قریب به دو متر در مقابل سردر ایجاد شده است. دیواره هاى سمت راست آستانه نیز کمى عقب تر از قسمت هاى دیگر است، و فضاى کوچک مثلث شکلى به وجود آورده است که از آن براى توقّف وسایل نقلیه استفاده مى شود. نماى آستانه، آجر سه سانتى مترى است. پهناى ورودى تقریباً دو متر و نیم است و ارتفاع آن تا بالاى طاق به حدود هفت متر مى رسد. اطراف طاق آستانه کاشى کارى شده و کاشى ها نقوش اسلیمى به رنگ هاى لاجوردى، فیروزه اى، قرمز، سبز، زرد، قهوه اى و سفید دارند. از ویژگى هاى آستانه، تزیین آن با کاشى معرّق است.

* سابقه بنا

بناى کنونى از آثار عهد فتحعلى شاه قاجار است. بعدها بنا بر اثر سیل ویران شده و در سال هاى بعد یعنى در زمان سلطنت ناصرالدّین شاه، آن را تعمیر کرده اند. کتاب قیام سادات علوى هم به این تعمیر اشاره مى کند، لکن سردر ورودى که تاریخ 1322 هـ . ق رانشان مى دهد، تعمیرى است از زمان مظفرالدّین شاه، درباره تاریخ تعمیر زمان سلطنت ناصرالدّین شاه قاجار هیچ گونه تاریخى مشاهده نشده است. سالخوردگان در این خصوص گفته اند، که بقعه شیخ هنگام تعمیر زمان فتحعلى شاه بقعه کوچکى بوده که قبر در کف زمین و در وسط اتاقى محقّر قرار داشته و کاشى هایى روى آن را پوشانده بوده است. بعدها در زمان سلطنت ناصرالدّین شاه بر اثر طغیان نهرهاى مجاور و سیل، قبر و صورت قبر از بین مى رود و ناصرالدّین شاه دستور تعمیر و ساختمان مجدّد آن را مى دهد و براى جلوگیرى از آسیب سیل، قبر را بلندتر از زمین مى سازند.

همچنین سالخوردگان مى گویند; مسجد ماشاالله هم در همین زمان در اثر سیل از بین رفته است و مجدداً آن را بنا کرده اند. درباره تعیین تاریخ آن مى گویند مربوط به دو یا سه سال بعد از تعمیر امامزاده طاهر به فرمان ظلّ السلطان، فرزند ناصرالدّین شاه و سرپرستى سراج الملک است. اشعار دور ایوان بقعه سنه 1301 هـ . ق را نشان مى دهد و دو یا سه سال بعد از آن سال 1304 یا 1303 هـ . ق است که چهل و سه یا چهل و چهارمین سال سلطنت ناصرالدّین شاه است که اساس و پایه بقعه به شکل امروزى در آمده است، سالخوردگان مى گفتند، آن زمان ها کسى در ابن بابویه مرده دفن نمى کرد و صحن آن محدود و کوچک بود.

طبق منابع، قبر شیخ صدوق به دلیل ویرانى رى به دست چنگیزیان، مغول ها، خوارزمیان، تیموریان و سیل هاى مهیب و سخت چند مرتبه خراب شده و سال ها زیر توده هاى خاک پنهان بوده است.تا آنکه در زمان فتحعلى شاه قاجار قبر کشف گردید.

تقریباً در فاصله سال هاى 1363، 1362 هـ . ش آجرکارى و آینه کارى بقعه انجام شده است. مساحت بنا از آغاز تا کنون به اندازه کنونى بوده است. به گفته مردم، بقعه در نخستین سال هاى پس از پیروزى انقلاب اسلامى، بازسازى شده است. در کنج ضلع شمال شرقى قبرستان ابن بابویه غسّالخانه این گورستان قرار داشته است. وقتى که از در شرقى وارد قبرستان مى شده اند بعد از طى کردن پنج یا شش مقبره نرسیده به بقعه این غسّالخانه قرار داشته است، اما از زمانى که قرار مى شود قبرستان ابن بابویه جزو قبرستان هاى قدیمى محسوب شود و دیگر دفنى در آن انجام نشود، این غسّالخانه خراب مى شود اما پس از این تاریخ نیز گاهى با پیگرى هاى مسئولان بقعه، باز هم اموات در آن دفن مى شده اند.

صندوق وسط حرم چوبى و مشبّک به طول 48/2 متر، عرض 50/1 و ارتفاع 62/1 متر با شبکه هاى مربّع شکل بوده است. قبر وسط مرقد حدود سى سانتى متر از کف زمین بالاتر و آجرى بوده است. پارچه سبزى روى آن پوشانده و مقدارى شمع و چراغ و لاله روى قبر چیده شده بود.

* دفن شدگان

* شیخ صدوق

بقعه امروزی شیخ صدوق در زمان فتحعلی شاه ساخته شد اما به جز کتیبه‌ای که در آن آیات قرآن به خط یکی از خوشنویسان معروف دوره قاجار نگاشته شده، هیچ اثر دیگری که نشان از قدمت آرامگاه داشته باشد، در آن وجود ندارد.

محمد باقر خوانساری در کتاب روضات الجنات در این باره نوشته است:

در حدود ۱۲۳۸ قمری و در عهد فتحعلی شاه قاجار مرقد شریف صدوق که در اراضی ری قرار دارد از کثرت باران خراب شد و رخنه‌ای در آن پدید آمد. به جهت تعمیر و اصلاح آن اطرافش را می‌کندند؛ پس به سردابی که مدفنش بود برخوردند، هنگامی که وارد سرداب شدند، با جسدی عریان مواجه شدند. این خبر به سرعت در تهران منتشر شد و به گوش سلطان وقت رسید، وی با جمعی از بزرگان و امنای دولت به جهت مشاهده حضوری به محل آمدند. جمعی از علما و اعیان دولت داخل سرداب شدند و صدق قضیه را به رأی العین مشاهده کردند. پس از آن وی دستور تعمیر و تجدید بنا و تزئینات آن بقعه را صادر کرد.

نویسنده روضات که در آن زمان ۱۲ ساله بوده آورده است:

من خودم بعضی از افراد را که در آن واقعه حضور داشتند، ملاقات کرده‌ام.

در صحن اطراف بقعه جابه جا و قدم به قدم قبرهاى متعدّدى وجود دارد. مقبره برخى از افراد مشهور که در این بقعه به خاک سپرده شده اند به قرار زیر است:

حاج ملا محمّد آملى وفات اردیبهشت 1297 هـ . ش / اول ماه شعبان 1336 هـ . ق

حسن خان اسفندیارى وفات اسفند 1312 هـ . ش / دوازدهم ماه ربیع الاول 1364 هـ . ق

هادى اسلامى هنر پیشه.

فتح الله اکبر وفات در سال 1324 هـ . ش / 1362 هـ . ق

حسین امامى وفات 17/8/1328

على اکبر مشهدى رحیم (رحیمى دانش)، وفات 1334 هـ . ش، و همسرش بانو گلین رحیمى دانش، وفات 1366 هـ . ش، از نیکوکاران تهران قدیم.

بانوسلطنت سیّد غلامى،وفات 1345هـ . ش، ازخیّرین آذربایجان که در تهران وفات یافته است.

اشرف الملوک امینى، وفات پنج صبح روز دوشنبه بیست و پنجم دیماه 1334

حسین بافقى و على بافقى

حسن بروجردى، وفات پنج شنبه 1301 هـ . ش

استاد بهزاد، نقاش معروف.

حسین تبریزى، وفات 1344 هـ . ش

غلامرضا تختى

رجبعلى تندگویان، وفات صبح روز یکشنبه 24 مهر 1322 هـ . ش

طاهر تنکابنى، وفات آذر 1320 هـ . ش

محمّد تنکابنى وفات، سه شنبه دهم جمادى الاخر 1319 هـ . ش / 1359 هـ . ق

محمّد طاهر تنکابنى، وفات 1320

عبدالجواد تویسرکانى وفات دوّم اردیبهشت 1322 هـ . ش

محمّد حسین تهرانى، وفات 1332 هـ . ش

ابوالحسن جلوه، وفات فروردین 1276 هـ . ش / ذیقعده 1314 هـ . ق

محمود جم، وفات 1348 هـ . ش

حاج ملا زین العابدین، وفات در حدود 1260 هـ . ق

ملا حسن حافى هروى و سیّد اشرف الدّین حسینى و ابراهیم حکیمى، وفات 1340 هـ . ش / 1380 هـ . ق

ابراهیم حکیمى، حکیم الملک زاده و سیّد صالح خلخالى، وفات 1306 هـ . ق

محمّد خندق آبادى، وفات 1306 هـ . ق

مهدى دربندى تهرانى، وفات 1343 هـ . ش.

ابوالقاسم دماوندى، وفات 1340 هـ . ش

على اکبر دهخدا، وفات 1334 هـ . ش

حبیب الله رشتى طهرانى، وفات سال 1271 هـ . ش/ 1309 هـ . ق

هادى رنجى، وفات پنجشنبه چهار اسفند ماه 1339.

سیّد محمّد على ریاضى یزدى، وفات بیست و نه اسفند 1361

حسین زاهد و محمّد ساوجى، وفات 1319 هـ . ش

نیکلا سمینو و صادق شریعتمدار، وفات 1368 هـ . ش

غلامرضا شریعتمدارى، وفات 1319 هـ . ش

محمّد حسین شهمیرزادى، وفات 1329 هـ . ش

یحیى شیرازى و غلامحسین صدیقى، وفات دوشنبه نهم اردیبهشت ماه 1370 هـ . ش

مسیح طالقانى، وفات جمادى الاول 1339 هـ . ق.

ابوالحسن طباطبایى زوّارى و عبدالله بن میر عبدالباقى خان، وفات شعبان سال 1293 هـ . ش / 1332 هـ . ق

محمّد ربیع عنایتى، وفات 1314 هـ . ش

حسین فاطمى و محمّد حسین فروغى، وفات یازدهم رمضان سال 1286 هـ . ش / 1325 هـ . ق

محمّد على فروغى، وفات شب جمعه هجدهم ذیقعده سال 131 هـ . ش / 1361 هـ . ق

جلال الدّین میرزا ابوالفضل قزوینى، وفات 1332 هـ . ق / 1293 هـ . ش

محمّد رضا قمشه اى، وفات 1268 هـ . ش / اول صفر 1306 هـ . ق

ابوالقاسم کاشانى، وفات آبان ماه 1325 هـ . ش

خلیل لاریجانى، وفات در سال 1311 هـ . ش

زین العابدین لواسانى، وفات 1328 هـ . ش / 1368 هـ . ق

محمود محمود، وفات 1287 هـ . ق

على مدرس، وفات 1314 هـ . ش

سیّد احمد مدرسى، وفات شب شنبه پانزدهم آذر 1337 هـ . ش

میرزا محمّد على مصاحبى عبرت نائینى و موذن زاده اردبیلى، وفات 1384 هـ . ش

میرزاده عشقى، وفات دوازدهم تیر ماه 1303 هـ . ش.

میرزا علیرضا میرزا محمّد حسین بن حاجى، وفات پنجشنبه 1304 چهاردهم ماه شعبان سال 1345 هـ . ق

میرزاى قاجار، محمّد طاهر و لطفعلى نصیرى و وحدت کرمانشاهى، عارف و عبّاس یمینى: وفات 28 آذرماه 1368 هـ . ش.([1])

* از آثار ملی

بقعه ابن بابویه ۵ دی ۱۳۷۵ش با شماره ثبت ۱۸۱۶ به عنوان یکی از آثار ملی به ثبت رسیده است. وزارت کشور سال ۱۳۷۳، دستور منع دفن مردگان را در این محدوده صادر کرد.

[1]. امامزاده ها و تربت برخى از پاکان و نیکان 1: 43 ـ 49.