امامزاده اسماعیل؛ امامزاده ای در دل بازار بزرگ تهران

به گزارش خبرنگار سرویس قرآن و معارف خبرگزاری شبستان، امامزاده اسماعیل در خیابان شهید مصطفی خمینی ، نزدیک میدان «سید اسماعیل» قرار دارد و منسوب به اسماعیل از اعقاب امام علی النقی (ع) است. یک سوی این بقعه به واسطه بازار سرپوشیده به خیابان اصلی بازار تهران راه می یابد. این مکان تاریخی شامل میدان ، آب انبار ، مسجد- مدرسه فیلسوف الدوله و بازار سید اسماعیل است.

بنای فعلی امامزاده شامل صحن ، ایوان ، رواق ( ایوانی که در مرتبه دوم ساخته شود ، پیشگاه) ، بقعه و مسجد است. صحن امامزاده به شکل مستطیلی به ابعاد 23 در 35 متر است که محور طولی آن در امتداد شمالی – جنوبی قرار دارد و دارای سه ورودی است.

* ورودی شرقی

که مدخل اصلی بنا نیز محسوب می شود . این ورودی مقابل سردر آب انبار ساخته شده است. دو ورودی دیگر اطراف صحن نیز یکی در شمال و دیگری در جنوب به معابر فرعی راه دارند.

* جبهه غربی

بنا دارای ایوانی رفیع و خوش منظر است که در طرفین آن دو منار طویل دیده می شود. در طرفین ایوان ، سه ایوانچه در لبه صحن واقع شده است. بدنه ایوان غربی پوشیده از کاشی ، و نیم گنبد آن مزیّن به مقرنس زیبا و پرکار است. در محل پاکار قوس پوشش ایوان ، بر کتیبه ای با زمینه لاجوردی در سه سوی و روی کاشی های خشتی ، عباراتی به خط سفید نقش بسته است.

کاشی های زرین فام مرقد متعلق به قرون هفتم و هشتم هـ . ق و مناره های موجود در این بقعه از قرن سیزدهم هـ . ق باقی مانده است.

بناي فعلي امام‏زاده سيد اسماعيل (ع) مشتمل بر صحن، ايوان، رواق، بقعه و مسجد بالاسر است.

صحن امام‏زاده مستطيلي است که محور طولي آن درامتداد شمالي - جنوبي قرار دارد و با ابعادي در حدود 23 متر و 35 متر، داراي سه ورودي است . نماي اطراف صحن نيز با آرايشي از پايه ‏ها و ايوان ‏هاي کم‏ارتفاع، با نمايي آجري شکل گرفته است و ارتفاع کم نماي صحن سبب مي‏شود تا ايوان جبهه غربي بنا بزرگ‏تر جلوه کند. بدنه ساده آجري نماهاي چهار طرف صحن، در محل لچکي پشت بغل، باکاشي‏کاري‏ هاي معقلي و خوش‏ نقشي تزيين شده است.

در حالي که لبه‏هاي اطراف صحن ارتفاعي معادل 5 / 4 متر دارد، ايوان غربي آن با ارتفاع 5 / 10 متر، در ميانه جبهه غربي، تمامي توجه بيننده را به خود جلب مي‏کند. دهانه ايوان حدود 3 / 7 متر است و ارتفاع مناره ‏هاي اطراف آن به حدود 22 متر مي‏رسد و بايد اذعان کرد که اين ايوان در حقيقت شاخص‏ترين قسمت بناي امام‏زاده سيد اسماعيل تهران است؛ بدنه‏ ايوان پوشيده از کاشي و نيم گنبد پوشش آن مزين به مقرنسي زيبا و پرکار است.

کف بقعه، به ميزان 50 سانتي‏متر پايين‏تر از رواق قرار دارد و از طريق دو پله با آن مرتبط است. مساحت بقعه نزديک به مساحت تقريبي يک مربع (7 / 6 ضربدر 5 / 6 متر مربع) و ضريح آن در فاصله نزديک‏تري به در ورودي واقع است. اين فضاي چهارگوش، نسبت به رواق، زاويه‏دار است و با کمي پيچش نسبت به محور طولي آن قرار دارد.

فضاهاي پر و خالي بقعه‏ امام‏زاده سيد اسماعيل (ع) متناسب با طرح چهار طاقي است که پايه‏هاي قطور و عريضي در چهار سوي آن قرار گرفته‏اند. در بدنه‏ ضخيم ديوار عريض جبهه‏ جنوبي، محرابي واقع، و در شمال آن درگاهي وجود دارد که متقارن با محراب است. در غرب بقعه، درگاهي قرار دارد که به قرينه‏ درگاه شرقي ساخته شده است. اين طرح فضاي چهار گنبدخانه تا ارتفاع 7 / 4 متري امتداد مي ‏يابد و در اين ارتفاع تويزه ‏هايي که در گوشه ‏هاي اضلاع برپا شده‏اند طرح چهارگنبد را به دايره نزديک مي‏کنند. ساقه‏  دايره‏ گنبد در ارتفاع شش متري قرار دارد و ارتفاع گنبد عرق ‏چين کم‏ خيز بنا به 40 / 9 متر مي ‏رسد؛ نقطه‏ اي که يک متر پايين‏ تر از بالاترين ارتفاع ايوان قرار دارد. فيل ‏پوش ‏هاي فضاي هشت گنبد، ساده، کم‏ کار و فاقد نقش‏ اند. در حد فاصل فضاي چهار و هشت گنبد، کتيبه‏ اي با خط قرمز بر زمينه‏ اي به رنگ سبز نقش بسته که متأخر است و تاريخ 1335 را دارد.

اما در همين فضا نيز بايد قديمي‏ ترين نشانه‏ هاي تاريخي را جست؛ نقش گل و بوته‏ هاي اسليمي که در جاي جاي بدنه‏ هاي سفيد سطوح فوقاني بقعه جلوه مي‏کند، ضريح و مرقد ميان بقعه و در چوبي قسمت غربي آن، که با استناد به ته رنگ‏هاي باقي بر آن مي‏توان به ترتيب تحولات تاريخي بنا دست يافت.

براي تعيين تاريخ عناصر ساختماني بقعه این امامزاده، بايد اذعان داشت که بقعه خود يک دوره ‏ي ساختماني مستقل است که تاريخ آن، با توجه به نقش ترنج‏ هاي اسليمي بازمانده در فضاي هشت گنبدخانه، به دوره‏ي صفويه باز مي‏گردد و البته اين گنبد خود جانشين بناي قديمي ‏تري است که از آن - چنانکه اشاره شد - دو شاهد تاريخي نيز در اختيار داريم: نخست کتيبه‏ روي در (مورخ 886 ه.ق)، ديگري کاشي‏ هاي زرين‏ فام مرقد که تاريخي مقدم بر اين تاريخ (866 ه.ق) دارند، و متعلق به قرون هفتم و هشتم هجري قمري‏اند.

مرحوم استاد محمدتقي مصطفوي، در باب اين بنا، چنين مي‏گويد:

اين بقعه که منسوب به سيد اسماعيل، از احفاد امام علي ‏النقي (ع) است در محله‏ چاله‏ ميدان واقع گشته. بناي کنوني آن طبق کتيبه موجود در ايوان و داخل حرم، در زمان محمدشاه قاجار به سال 1262 هجري ساخته شده [و] باني آن عيسي ‏خان بيگلربيگي بوده است. اثر بسيار قديم ‏تر آن در منبت عتيقه است که در ضلع غربي حرم قرار گرفته و به مسجد کوچکي باز مي‏شود که بر روي اين در نيز نام محمدشاه قاجار و عيسي‏خان بيگلربيگي مذکور است ولي قسمت اصلي يعني وسط هر دو لنگه‏ در، مربوط به قرن نهم هجري مي ‏باشد و طبق کتيبه‏ هاي موجود آن، باني در استاد حسين پير علي حداد تهراني و تاريخ آن غره‏ جمادي ‏الاول سال 886 هجري است و اين تاريخ قديم ‏ترين سال تاريخي است که درباره‏ ابنيه‏ قديمي داخل شهر تهران مي‏توان سراغ نمود

براي ارائه رديف تحولات ساختماني بنا مي‏توان گفت که از ناصر ساختماني قرن‏ هاي 7 و 8 ه.ق بنا نشانه‏ اي در دست نيست. اما از طرفي، وجود کاشي‏ هاي زرين‏ فام روي مرقد و وضع استقرار مرقد در گنبدخانه‏ کنوني که نسبت به مرکز تقارن بقعه‏ فعلي جابه‏ جاست تنها نشانه ‏هايي هستند که بر وجود عناصر ساختماني قرون هفتم و هشتم امام‏زاده سيد اسماعيل (ع) دلالت مي‏کنند.

در کتيبه‏ دار قرن نهم بنا، نشانه‏اي از تحولات مرحله‏ي بعدي آن است. تا قرن نهم هجري قمري، هنوز شهر تهران احداث نشده و تهران دهي بيش نبوده است عناصر ساختماني گنبدخانه‏ فعلي را مي‏توان به تغييرات و تحولات ساختماني بنا در دوره‏ي صفوي نسبت داد که براساس آن گنبدخانه‏ فعلي در محل بقعه‏ قبلي با وسعت بيش‏تري برپا شده است. از اين دوره علاوه بر عناصر کالبدي برپادارنده‏ي گنبد، نقاشي‏هاي ديواري سطوح در فضاي هشت گنبدخانه هنوز پابرجاست؛ که اين دوره مقارن با زمان شکل‏گيري شهر تهران است.

رواق مقابل گنبدخانه نيز ناشي از تغييرات ساختماني بعدي بناست که از تاريخ احداث آن اطلاع دقيقي در دست نيست و تنها مي‏توان گفت که اين دوره از ساختمان، بعد از احداث گنبد و قبل از احداث ايوان، بنا شده است. آخرين دوره‏ تحولات عمده‏ي ساختماني، مربوط به شگل‏گيري ايوان و صحن کنوني آن است که تاريخ 1262 ه.ق را همراه دارد.

در پایان می توان گفت بنای امامزاده اسماعیل در مرکز پایتخت به نوعی قطب گردشگری مذهبی تهران در این منطقه است که هم از لحاظ تاریخی و هم معنوی دارای جاذبه های بسیاری است