به گزارش خبرگزاری شبستان از قم، چهارمین نشست استشراق پژوهی با موضوع «روش شناسی نقد پژوهش‌های استشراقی در حوزه کلام امامیه» با حضور دکتر احمد پاکتچی، عضو هیأت علمی دانشگاه امام صادق (ع) در تالار شیخ صدوق موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث برگزار شد.
در نشست‌های قبلی استشراق پژوهی، به این موضوع اشاره شد که وقتی که مستشرق تصمیم می‌گیرد که در مورد اسلام و تشیع کاری انجام دهد، این سوال برای او مطرح می‌شود که کدام اسلام و کدام تشیع را باید مورد بررسی قرار دهد.
همچنین در نشست های قبلی استشراق پژوهی، سه رویکرد برای مستشرقین عنوان شد، از جمله رویکرد اصالت گرا که به دنبال منشأ اسلام و تشیع می‌گردد، رویکرد پدیدار شناسانه که دین را به طور کلی به عنوان یک پدیدار می‌بیند و در واقع در هر دوره تاریخی دین را آنگونه که هست، مطالعه می‌کند، بدون این که نگاه او منشأگرا باشد و ارزش داوری در مورد جریان‌های دینی ندارد.
سومین رویکرد مستشرقان رویکرد کارکردگراست که با یک نگاه کاملا پراگماتیستی به دنبال این است که این دین امروز در شرایط موجود جامعه چه عملکردی دارد و حیات اجتماعی پیروان این دین به چه صورت است و خود را درگیر این موضوع نمی کند که منابع اولیه این دین چه بوده است.
جریان‌های مختلف استشراق شناسی را از نظر متدولوژی مورد بررسی قرار دهیم
احمد پاکتچی، عضو هیأت علمی دانشگاه امام صادق (ع) در چهارمین نشست استشراق پژوهی با موضوع «روش شناسی نقد پژوهش‌های استشراقی در حوزه کلام امامیه» با بیان این که ما باید جریان‌های مختلف استشراق شناسی را از نظر متدولوژی و سرچشمه‌های روش شناسی آنها مورد بررسی قرار دهیم، گفت: آن جریانی که به عنوان جریان استشراق می‌شناسیم و امروز محققینی در مورد اسلام و شیعه کار می‌کنند ولو این که مایل نیستند که اسم خود را مستشرق بگذارند، کسانی هستند که در محافل دانشگاهی غربی دوره دیدند و مراحلی از تحصیل سپری کردند تا در باره اسلام و تشعیع کاری انجام دهند، اما به دلیل ماهیت حوزه ای که در آن کار کردند، معمولا در ارتباط با حوزه‌های مختلف علوم و دانش بیشتر مصرف کننده هستند تا تولید کننده.
پاکتچی ادامه داد: به عنوان مثال اگر این مستشرقان از علم زبان‌شناسی استفاده می‌کنند، تولید کننده علم نیستند و اینها از حاصل تولیدات آنها استفاده می‌کنند و یا وقتی از تاریخ استفاده می‌کنند، تولید کننده این علم نیستند، بلکه از علمی که در محفل دیگر تولید شده است استفاده می‌کنند.
وی تصریح کرد: تربیت خاص می‌تواند در نحوه استدلال و استنتاج موثر باشد، افراد وقتی در فضایی تربیت می‌شوند که دانش در آنجا تولید نمی شود، معمولا با اختلاف فازی نسبت به وضعیت دانش در همان دنیای دانشگاهی خود حرکت می‌کنند.
امروز استشراق پژوهی، متدلوژی رانکه را نمی پذیرد
عضو هیأت علمی دانشگاه امام صادق (ع) بیان کرد: حداقل دو قرن از متدلوژی روش تاریخ نگاری می‌گذرد و امروز استشراق پژوهی، متدلوژی رانکه را نمی پذیرد و اگر مستشرقی در یکی از دانشگاه‌های تاریخ بود، هیچ وقت افتخار نمی کرد که از متدولوژی رانکه استفاده کرده است.
پاکتچی اظهار داشت: اگر ما بخواهیم نقدی در مورد مطالعات استشراقی داشته باشیم، یکی از موارد مهم این است که باید به خواستگاه‌های متدلوژی آن توجه کنیم و ببینیم که روشی که از آن استفاده می‌کنند، چیست و تا چه اندازه این روش معتبر است.
امروز مکتب تاریخ پژوهی آنال از نظر مطالعات تاریخی در موزه قرار دارد
وی عنوان کرد: یکی از مکتب‌های تاریخ نگاری که از اوایل قرن بیستم در فضای فرانسه شکل گرفت و خیلی سریع به مکتب فراملیتی تبدیل شد، مکتب تاریخ پژوهی آنال است که به زبان فرانسه به معنای سالنامه است و این اسم را از یک سالنامه مطالعات تاریخی گرفته است.
عضو هیأت علمی دانشگاه امام صادق (ع) افزود: مکتب «سالنامه» را گروهی از افراد و در رأس آنها مارک بلوش در فرانسه پایه گذاری کرد و در سال 1906 کتابی تحت عنوان «روش شناسی تاریخی» نوشت و اولین قدم جدی را در راستای مدون کردن یک متدلوژی جدید در تاریخ برداشت.
پاکتچی تصریح کرد: بزرگترین مسأله ای که مکتب آنال را نسبت به مکتب‌های قبلی متمایز می‌کرد، این بود که تاریخ زندگی بشر یک تاریخ درهم تنیده بین نهادهای مختلف است؛ جزو مواردی که مکتب آنال به آن تأکید داشت، این بود که بر تحولات اقتصادی، اجتماعی تأکید داشت و این مکتب، دامنه وسیع تری آغاز کرد و تحولات مذهبی و ... را در برگرفت.
وی بیان داشت: شعار مکتب آنال این بود که زندگی انسان یک زندگی در هم تنیده از نهادهای مختلف است، رسم مورخین قدیم این بود که تاریخ را سیاسی مطالعه می‌کردند، مکتب آنال، تاریخ را به عرصه ویژگی‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و دینی کشاند.
عضو هیأت علمی دانشگاه امام صادق (ع) عنوان کرد: وقتی که چنین گستره ای در فضای مطالعاتی تاریخ به وجود می‌آید، دیگر روش شناسی‌های قبلی پاسخگوی مطالعه نیستند، کسی که می‌خواهد در زمینه تحولات اقتصادی یک جامعه کار کند، روش‌های قبلی که اختصاص به مطالعه تحولات سیاسی داشت، کاربرد ندارد و باید از الگوی جدید استفاده کند.
پاکتچی تصریح کرد: امروز بیش از یک قرن است که از بنیانگذاری مکتب آنال می‌گذرد، مکتب آنال برای مورخین یک مکتب به تاریخ سپرده شده است، امروز مکتب آنال از نظر مطالعات تاریخی در موزه قرار دارد، ولی جالب است که تا امروز کم پیدا می‌کنیم مستشرقینی که در تاریخ اسلام حتی وارد مرحله مکتب آنال شده باشند و هنوز تا حد زیادی شاهد استفاده از مکتب‌های ماقبل آنال هستیم.
مکتب آنال سعی می‌کند که بین جریان اصالت گرا و پدیدارشناسانه پلی ایجاد کند
وی اظهار کرد: وقتی که یک محقق مسلمان با مکاتب و متدلوژی‌ها و جریان‌های مطالعاتی تاریخ آشنا نیست، وقتی با مطالعات مستشرقین مواجه می‌شود، احساس می‌کند که ما با روش‌های جدیدی مواجه هست؛ در حالی که در جهان غرب خیلی از روش‌هایی که توسط مستشرق‌ها استفاده می‌شود، جدیدترین روش‌ها نیست بلکه بیش از یک قرن از جدیدترین روش‌ها فاصله دارد.
عضو هیأت علمی دانشگاه امام صادق (ع) تأکید کرد: در بین کارهایی که در زمینه مطالعات تاریخی در حوزه تشیع انجام شده است، مسلمانان ساکن غرب بیشتر به روز هستند تا خود مستشرقین؛ مثلا مدرس طباطبایی خودش روش مکتب آنال را معرفی می‌کند، ولی شما چنین ویژگی را در مورد مستشرقینی که اصالتا غربی هستند و در مورد تشیع و اسلام کار می‌کنند، نمی بینید.
پاکتچی یادآورشد: تاریخ پژوهی آنال یکی از مکاتبی است که نسبتا جدیدتر از مکتب رانکه است و هنوز جایگاه خود را در فضای استشراقی باز نکرده است؛ ویژگی مکتب آنال در قالب سه رویکرد اصالت گرا، پدیدارشناسانه و کارکردگرا این است که سعی می‌کند که بین جریان اصالت گرا و پدیدارشناسانه پلی ایجاد کند؛ یعنی در عین حال که روند شکل گیری یک جریان تاریخی برای آنها مهم است، چون در بستر اجتماعی به مسائل دینی نگاه می‌کند و ارتباط مسائل دینی را با جریان‌های مختلف سیاسی، اجتماعی و ... مورد بررسی قرار می‌دهد، نگاه آن به تاریخ چند بعدی است و تا حد بسیار زیادی این نوع نگاه در خدمت رویکرد کارکردگرا هم قرار می‌گیرد.
مطالعات تاریخی ماقبل مکتب آنال، صرفا اصالت گرا هستند
وی اضافه کرد: کسی که نگاه به دین او کارکردگرا است، با مراجعه کردن و مطالعاتی که از نوع مکتب آنال انجام شده است، می‌تواند سنخیت یک جریان مذهبی مثل تشیع را با نیازها و شرایط محیط اجتماعی مورد مطالعه قرار دهد و از این نظر یک پل محسوب می‌شود.
عضو هیأت علمی دانشگاه امام صادق (ع) با بیان این که مطالعات تاریخی ماقبل مکتب آنال، صرفا اصالت گرا هستند، گفت: یکی از گونه‌های مطالعاتی که از حدود قرن 18 اهمیت پیدا کرده است و در قرن بیستم به اوج خود رسیده است، مطالعات تاریخ اندیشه است، حوزه تاریخ اندیشه در طول یک قرن گذشته رشد کرده و کارهای جدی در این بخش صورت گرفته است.
کلام شیعه می‌تواند از منظر تاریخ اندیشه مورد مطالعه قرار بگیرد
پاکتچی با بیان این که کلام شیعه می‌تواند از منظر تاریخ اندیشه مورد مطالعه قرار بگیرد، تصریح کرد: هری اوسترین ولفسن درکتاب «فلسفه علم کلام» به بحث‌های تاریخ اندیشه نزدیک می‌شود، ولی بزرگ ترین مشکل این کتاب این است که مطالب هرگز پیوستگی خود را پیدا نمی کند و شما در آنجا مطالب را با پرش‌های زمانی بسیار زیادی می‌بینید و چندین قرن فاصله با هم مقایسه می‌شود و شما نمی توانید در کتاب فلسفه علم کلام روند را پیدا کنید؛ در این کتاب ممکن است به صورت جز به جز به مباحث تاریخ اندیشه نزدیک شده باشد، ولی روند تاریخ اندیشه را در آن مشاهده نمی کنیم.
وی ادامه داد: یکی از کسانی که سعی کرد که با نگاه تاریخ اندیشه ای به مسائل کلامی شیعه نگاه کند، کلبرگ است که در سال 1975 مقاله ای با موضوع برخی دیدگاه‌های امامی شیعی منتشر کرد که این متن در مقداری به بحث‌های تاریخ اندیشه وارد می‌شود؛ یک نگاه خام به تاریخ اندیشه در این نوشته‌ها وجود دارد و خیلی از بحث‌های متدولوژی در این آثار دیده نشده است و در واقع نگاه یک نگاه تاریخ اندیشه است، ولی آنقدر از آثار موجود در تاریخ اندیشه بهره برداری نشده است و خیلی از متدها و روش‌ها در اینجا مورد توجه قرار نگرفته است.
در تاریخ اندیشه‌ای، خلط مکرر بین نگاه همزمانی و نگاه در زمانی وجود دارد
عضو هیأت علمی دانشگاه امام صادق (ع) بیان داشت: یکی از مسائل کلیدی که می‌تواند به عنوان نقد به نگاه تاریخ اندیشه ای وارد شود، خلط مکرر بین نگاه هم زمانی و نگاه در زمانی است، یعنی تاریخ به مثابه مطالعه یک فرآیند و یا به مثابه مطالعه چیزی که مربوط به گذشته است، منشأ اشتباه است.
پاکتچی افزود: برخی تصور می‌کنند که وقتی می‌گوییم تاریخ، یعنی چیزی که در گذشته است، از نظر مورخ وقتی می‌گوییم تاریخ یعنی مطالعه یک فرآیند که مهم نیست که این فرآیند مربوط به اعصار گذشته باشد و یا متصل به عصر ما باشد؛ چیزی که باعث می‌شود که یک مطالعه تاریخی باشد، جنس آن مطالعه است، یعنی به جای این که برش و مقطع را مطالعه کند، یک فرآیند را مورد مطالعه قرار می‌دهد.
وی اضافه کرد: نگاه دیگر این است که تاریخ را به مثابه گذشته فرض می‌کنیم و فکر می‌کنیم که هر چیزی که در گذشته رخ داده است، تاریخ است و اگر من در باره هر چیزی در گذشته کار کنم تاریخ می‌شود؛ در حالی که این مطالعه تاریخی نیست، بلکه مطالعه چیزی است که مربوط به گذشته است.
عضو هیأت علمی دانشگاه امام صادق (ع) عنوان کرد: در عین حال که ما با نگاه اول احساس می‌کنیم که مستشرقین در استفاده از تاریخ اندیشه، پیشگام‌تر هستند و بیشتر استفاده کردند، اما وقتی وارد عمق کار آنها می‌شویم و کار را مورد مطالعه قرار می‌دهیم، می‌بینیم که در برخی از این کارها نگاه تاریخ اندیشه ای نیست و بیشتر مفهوم‌کاوی همزمانی است و در زمانی کار صورت نگرفته است و بیشتر، برش‌ها مد نظر قرار گرفتند.
پدیده بازخوانی دستگاه‌های فکری در متدولوژی مطالعات غرب
پاکتچی اظهار داشت: اگر ما از نظر روش‌شناسی به دنبال نقد روش‌های پژوهش‌های کلامی شیعه باشیم، از نظر بحث تاریخ اندیشه ما در آثار شیعه شناسی مستشرقین در حوزه تاریخ اندیشه، آثار برجسته ای پدید نیامده است.
وی بیان کرد: یکی از مواردی که در بحث متدولوژی و تحولات شیوه مطالعات در جهان غرب در طول قرن بیستم اتفاق افتاده است، پدیده ای به نام بازخوانی دستگاه‌های فکری است، یعنی افرادی به عنوان متفکر و اندیشمند به سراغ دستگاه‌های فکری پیشین می‌روند و در قالب سازوکاری جدید بازخوانی می‌کنند.
عضو هیأت علمی دانشگاه امام صادق (ع) افزود: بازخوانی دستگاه‌های فکری از دهه 1960 در غرب شروع شده است و جزو موج‌های جدید است، در سال 1966 فردی به نام پل آلتاوس کتابی به نام کلام مارتین لوتر می‌نویسد که به فارسی «اندیشه کلامی مارتین لوتر» ترجمه می‌شود، کتابی شبیه کتاب اندیشه کلامی شیخ مفید است، یعنی یک موجی برای بازخوانی افکار متفکرین قرن‌های گذشته شروع شده است.
پاکتچی ادامه داد: در سال 1970، یک کار جدی دیگر توسط جان کاب تحت عنوان «اندیشه کلامی آلتیزر» انجام شده است، در سال 1968 فیلسوف فرانسوی به نام لویی آلتوسر که کتاب مهم «خوانش کاپیتال» را تألیف کرد که صورت بندی جدیدی از مارکس را ارائه داد.
وی بیان کرد: مارتین مک دمورت در این فضا، اندیشه کلامی شیخ مفید را می‌نویسد که این موج و جریانی است که در فضای فکری غرب ایجاد شده بود و افرادی هم در مورد شخصیت‌های دینی مهم و هم افرادی که افکار فلسفی پرالتهابی داشتند، بازخوانی انجام دادند و در فضای استشراقی در مورد متکلمین مسلمان، کتاب‌هایی تألیف کردند.
عضو هیأت علمی دانشگاه امام صادق (ع) تصریح کرد: مک دمورت در مورد اندیشه کلامی متکلمی صحبت کند که به دین دیگری تعلق دارد و آشنایی او در حد مطالعه است و باید دید که چقدر توانسته است وارد عمق شود و چقدر از اصول بازخوانی که در سنت محققین قبلی مثل آلتاوس وجود داشته است، پیروی کرده است.
پاکتچی افزود: من احساس کردم که اگر به پایان نامه تبدیل شود، می‌تواند به عنوان نقد جالب مطرح شود، ما آن قوت و استحکامی که در دیگر کارها می‌بینیم، اینجا نمی بینیم، اینجا حجم نقل قول‌ها زیاد است و کسی که بازخوانی می‌کند، در پارادایم و چارچوب مفاهیم اسلامی، بازخوانی را انجام می‌دهد.
وی یادآور شد: مک دمورت وقتی می‌خواهد شیخ مفید را بازخوانی کند، شیخ مفید را در فضای همان مفاهیمی که از قبل در کلام اسلامی وجود داشته است، بازخوانی می‌کند، بنابراین اندیشه کلامی شیخ مفید دو کار مهم برای ما انجام می‌دهد، اول این که مطالبی که شیخ مفید در آثار مختلف بیان کرده است کنار هم قرار می‌دهد و دیگر این که سعی می‌کند که از برآیند اینها یک تحقیقی انجام دهد، در حالی که سنت بازخوانی که از دهه 60 به وجود آمد بود، به دنبال این بود که آن اندیشمند کهنه را در فضای فکری عصر خود بازخوانی کند.
بازخوانی دستگاه‌ها در وضعیت بین اصالت گرا و پدیدارشناس قرار دارد
عضو هیأت علمی دانشگاه امام صادق (ع) عنوان کرد: مسأله بازخوانی دستگاه‌ها یک وضعیت میانی بین اصالت و پدیدارشناسی دارد، مستشرقین در بحث بازخوانی به دنبال این هستند که یک متن منسجم از افکار یک متفکر ارائه دهند و جنبه پدیداری می‌تواند برای انها اهمیت داشته باشد.
پاکتچی با بیان این که بازخوانی دستگاه‌ها در وضعیت بین اصالت گرا و پدیدارشناس قرار دارد، گفت: سنت مطالعات ادیان در دنیای غرب و بعد از آن جریان ادیان تطبیقی در جهان غرب رواج پیدا می‌کند و تا اواسط قرن بیستم ادامه دارد؛ در اواسط قرن بیستم با جریان مطالعات پدیدارشناسی دین مواجه هستیم، شاخص ترین چهره در حوزه پدیدارشناسی دین می‌شناسی یک محقق رومانی اصل به نام با الیاده است که به عنوان یک شاخص در حوزه پدیدار شناسی دین می‌شناسیم.
سنت استخراج و فهم دین تکیه بر ارتباط هم‌دلانه بین مطالعه‌کننده و دین مورد نظر دارد
وی اظهار داشت: در سنت مطالعاتی ادیان، یک سنت دیگر وجود دارد که کمتر از جریان الیاده به ایران معرفی شده است که این جریان به نام استخراج و استنباط و فهم دین است که به دنبال این است که شما برای این که دین را متوجه شوید، باید با این دین همدلی داشته باشید.
عضو هیأت علمی دانشگاه امام صادق (ع) تصریح کرد: این نگاه استخراج دین نگاهی است که تکیه بر یک نوع ارتباط هم دلانه بین مطالعه کننده و دینی که مطالعه می‌شود دارد و در این صورت امکان مطالعه دین وجود دارد و این نوع نگاه جمعی میان اصالت و پدیدارشناسی است، این نوع نگاه در عین حال که به شرایط پدیداری دین و آنگونه که برای ما ظاهر می‌شود توجه دارد به اصالت دین هم توجه دارد و از طریق مطالعه دین نمی خواهد اصالت دین را نادیده بگیرد.
پاکتچی یادآور شد: یکی از اتفاقات مهم که از نیمه قرن 20 به بعد رخ داد، رشد سریع جامعه شناسی بوده است، توجه به مسائل جامعه شناختی در حوزه دین از اوایل قرن 19 وجود دارد؛ ولی از میانه قرن 19 به بعد شاهد این هستیم که حوزه جامعه شناسی دین به وجود آمده است و جنبه پدیدارشناسانه دین و کارکردگرایانه دین وجود دارد.
وی بیان داشت: یکی از دستاوردهای این نوع نگاه جامعه شناختی به دین می‌تواند برای ما مسلمانان مثبت تلقی شود، کسانی که از منظر جامعه شناسی دین به شیعه و اسلام نگاه می‌کنند، مانند مستشرقان و محققان قدیمی تا با یک مشاهتی برخورد می‌کنند، اسم آن را وام گیری نمی گذارند.
نگاه جامعه شناسی دین برخی تندروی‌ها را کم می‌کند
عضو هیأت علمی دانشگاه امام صادق (ع) افزود: یکی از مواردی که مسلمانان را نسبت به مطالعات استشراقی آزرده می‌کند، این است که مستشرقان وقتی که شباهتی بین مسلمانان و دیگر ادیان آسمانی می‌بینند، عنوان می‌کنند که مسلمانان این شباهت‌ها را از دین مسیحیت و یا یهود وام گرفتند؛ نگاه جامعه شناختی این موضوع را تعدیل می‌کند و بر همسان اندیشی تأکید می‌کند، یعنی وجود شرایط اجتماعی مشابه، جوامع را به سمتی که افکار مشابهی در آن تولید شود سوق می‌دهد و اگر با افکار مشابه مواجه می‌شویم، الزاما معنی آن وام گرفتن نیست.
پاکتچی تصریح کرد: هیج ملتی در طول تاریخ به اندازه یهود تقیه نداشته است و یهود در تمام زندگی خود در تاریخ با تقیه زندگی کرده است، این که شباهتی بین جامعه یهود و جامعه شیعه در مسأله استفاده از تقیه می‌بینید، به رفتارهای یک اقلیت در برابر اکثریت برمی گردد، یعنی جریان اقلیت وقتی می‌خواهد در برابر اکثریت باقی بماند، قاعدتا به سمت اقلیت پیش می‌رود، در غیر این صورت نابود می‌شود.
وی ادامه داد: در تاریخ نمونه‌هایی داشتیم که مانوی‌ها به تقیه اعتقاد نداشتند و نابود شدند؛ شرایط اجتماعی مشابه، شیعه و یهود را به سمت تقیه پیش برده است و وقتی ما و یا آنها در شرایط اکثریت قرار می‌گیریم، تقیه برای ما مطرح نیست.
عضو هیأت علمی دانشگاه امام صادق (ع) تأکید کرد: نگاه جامعه شناسی دین یک سری تندروی‌ها را کم می‌کند و مسأله وام گیری را می‌تواند با مسأله توارد توضیح دهد.
پاکتچی یادآور شد: جامعه شناسی به عنوان جریان از اواسط قرن 20 مطرح شد و با آثار استشراقی متعددی مواجه شد که از الگوی استفاده از دین برای مطالعات خود استفاده کردند؛ اما آنچه که اتفاق افتاده است، بحث جامعه و دین است و نه جامعه شناختی.
وی عنوان کرد: جامعه شناسی یک علم است که تکیه بر مطالعات میدانی است و تکیه بر مطالعات پیمایشی دارد و برای جامعه ای که وجود دارد، مطالعات عملی و کاربردی انجام می‌دهد، این متدها در جامعه شناسی دین وجود دارد و استفاده می‌شود؛ اما در برخی نوشته‌ها جامعه شناسی به صورت پررنگ وجود ندارد و تنها به موضوع کلام اشاره شده است، تحلیل‌ها کلامی است و نقش خاصی برای قسمت جامعه مشاهده نمی شود، ما در کتاب‌هایی که در حوزه تاریخ کلام اسلامی و شیعه انجام شده است، با نوشته‌هایی مواجه هستیم که از این جنس هستند.
عضو هیأت علمی دانشگاه امام صادق (ع) اظهار داشت: کتاب «اسلام شیعی از مذهب تا انقلاب» کوششی برای ارائه یک تصویر هزار و چند ساله اسلام شیعی شکل گرفته است و این که اسلام شیعی چگونه بعد از انقلاب اسلامی مطرح شد؛ این نوع نگاه وقتی می‌خواهد پدیده ای مانند انقلاب را مورد بررسی قرار دهد، باید به بحث‌های اجتماعی و نقش نهادهای اجتماعی پرداخته شود؛ در حالی که عملا چنین اتفاقی مشاهده نمی شود و کتاب به سبک معمول و شناخته شده تحلیل‌های کلامی تاریخی است و وارد تاریخ اجتماعی نمی شود و انتظار مخاطب را در عمل نمی بینیم.
پاکتچی تصریح کرد: ما باید در این کتاب، با جریان شیعی مواجه شویم که یک طرف آن مذهب است و یک طرف دیگر به عنوان پتانسیل اجتماعی ایجاد انقلاب کند، اما در این کتاب‌ها تنها به مذهب پرداخته است و تحلیل جامعه شناختی درستی مشاهده نمی شود.
وی اضافه کرد: کتاب «امام و جماعت در دوره ماقبل غیبت» به موضوع امام و جماعت شیعه اشاره می‌کند که سعی کرده است تحلیل منسجمی از رابطه امام و جماعت شیعیان داشته باشد و انتظار می‌رود که هدفی که دنبال می‌شود این باشد که ارتباط امام در نهادهای اجتماعی مورد بررسی قرار دهد، اما یک کار کلامی است و متدلوژی جامعه شناسی در آن به کار برده نشده است.
بازگشت به روش‌های پیشین در دوره سوم استشراق مشاهده می شود
عضو هیأت علمی دانشگاه امام صادق (ع) تأکید کرد: حوزه جامعه شناسی دین بیش از 70 سال تحولات مهمی در دین پژوهی در غرب به وجود آورده است، اما این متد مطالعاتی به طور جدی در کار مستشرقان به کار برده نشده است و به مسائل اجتماعی پرداخته نشده است.
پاکتچی عنوان کرد: یکی از اتفاقاتی که در نسل آخر در دوره سوم استشراق مواجه هستیم، بازگشت به روش‌های پیشین است که گاهی یک بازگشت زایا و مثبت و مستمر است و گاهی اوقات، متدولوژیک ندارد و تنها از نظر مواد، ثمر دارد.
سنت لایه شناسی و نقد سندی متنی از نظر متدولوژیک کار پرثمری است
وی بیان داشت: از قرن 18 میلادی یک سنت لایه شناسی ایجاد شده است با این هدف که چگونه از درون متن دینی متوجه شویم که این متن در چند مرحله و در چند لایه تولید شده است، این متد که از قرن 18 شکل گرفته است و یکی از متد‌های قدیمی کتاب مقدس است، در طول چند دهه اخیر توسط دو مستشرق در مورد احادیث اسلامی مورد استفاده قرار گرفته است و بر این اساس، متدی به نام نقد سندی متنی طراحی شده است.
عضو هیأت علمی دانشگاه امام صادق (ع) تصریح کرد: سنت لایه شناسی و نقد سندی متنی از نظر متدولوژیک کار پرثمری بوده است که می‌تواند کارآمد باشد، همچنین لایه شناسی متون به حوزه مطالعاتی کلام می‌تواند مربوط باشد.
پاکتچی یادآور شد: نوع دیگری از بازگشت به روش‌های پیشین را می‌توان در توجه مجدد به احیای متون و مسائل نسخه شناسی دید، زمانی اهتمام به انتشار نصوص در بین مستشرقین بالا بود و تألیف کتب تحلیل کم بود، در قرن بیستم به بعد این مسأله عکس شد و مستشرقین غرب احساس کردند که باید به سمت آثار تحلیلی گرایش پیدا کنند؛ در سه دهه اخیر شاهد یک موج برعکس هستیم و مجدد مستشرقینی که در حوزه کلامی کار می‌کنند، علاقه پیدا کردند که نصوص چاپ کنند.
وی افزود: ما انتظار داشتیم که بعد از ایجاد موج نگرش تحلیلی در مطالعه کلام، اگر با فرق مواجه می‌شود، نگاه تحلیلی را با فرق داشته باشد، ما شاهد احیای نگرش فرقه شناختی هستیم که این احیا برگشت به قبل است که به جای انجام کارهای پرزحمت تحلیلی می‌توان کاری ارائه کرد که آن مقدار هزینه را نمی برد.
ویژگی‌های عمومی استشراق متقدم، میانه و معاصر
عضو هیأت علمی دانشگاه امام صادق (ع) اظهار داشت: در بین بازگشت به روش‌های پیشین، از قرن 18 این موضوع در بین مستشرقین رواج داشت که برای این که مخاطب اروپایی خود را با فرهنگ مسلمانان و شیعه آشنا کنند، برخی کتب را به زبان انگلیسی و فرانسوی ترجمه می‌کردند که این روش مجددا برگشته است که دربردارنده هیچ تحلیل ویژه ای نیست و تنها ترجمه است.
پاکتچی با اشاره به رویکردهای اصالت گرا، پدیدارشناسانه و کارکرد گرا، یادآور شد: ما در این نشست به این موضوع پرداختیم که کدام سنت‌های متدولوژیک توانستند در جریان‌های استشراقی اثرگذار باشند و یا کدام یک غیراثرگذار بودند، بنابراین زمانی که ما درمورد یک مستشرق کار می‌کنیم، باید یک نگاه طیفی به آن داشته باشیم و ببینیم که این اثر چند درصد اصالت گرا یا پدیدارشناس و یا کارکردگراست و این که از چه روش‌هایی در کنار هم استفاده کرده است، زیرا بسیاری از روش‌ها دو جنبه ای هستند و کمتر اثری وجود دارد که تنها از یک روش استفاده شده باشد.
وی یادآور شد: در جلسات گذشته، ویژگی‌های عمومی استشراق متقدم و میانه را در دوره اول و دوم بررسی کرده بودیم که مشکل آنها این بود که به کلام امامیه کمتر توجه کرده بودند، مشکل دیگر آنها این بود که امامیه را به عنوان یک جریان حاشیه ای و فرعی نسبت به مذاهب اهل سنت دیدند و گزارش‌های افراطی اهل سنت درباره امامیه را قبول و واقعیت تصور کردند.
عضو هیأت علمی دانشگاه امام صادق (ع) تصریح کرد: ما در میان مستشرقین جدید این نگاه‌ها را نمی بینیم، آنچه که بین مستشرقین میانه و معاصر مشترک است، سنت گرایی جریانی است که دکتر نصر در این رابطه پژوهش‌هایی انجام داده است، همچنین تکیه بر نقد منشأ گرا یا اصالت گرا و دور شدن از هویت تاریخی یکی دیگر از ویژگی‌های مستشرقین دوره میانه و معاصر است، استخراج دستگاه کلامی افراد و شخصیت‌های خاص، بازگشت به بررسی‌های منبع شناختی و نسخه شناسی که باعت تعطیل فعالیت‌های تحلیلی می‌شود، نیز در این دوره دیده می‌شود.
پاکتچی تأکید کرد: این موضوع که آیا مطالعات کلامی، تاریخ عقاید است یا بیش از تاریخ عقاید است سوال مهمی است و مطالعات کلامی شیعه در تاریخ عقاید تحلیل پیدا کرده است و تاریخ عقاید قسمتی از مطالعات کلامی است.
جنبه تاریخ در مطالعات کلامی مستشرقین غلبه دارد
وی عنوان کرد: جنبه تاریخ در مطالعات کلامی مستشرقین غلبه دارد و در تاریخ نگاری بر الگوهای رانکه ای تکیه دارد، در حالی که رانکه در سال 1886 یعنی 150 سال پیش از بین رفته است، اما هنوز مستشرق ما از این روش استفاده می‌کند، این نقد جدی است که از نظر الگوهای تاریخ نگاری حوزه‌های استشراقی نقص قابل ملاحظه ای مشاهده می‌شود.
عضو هیأت علمی دانشگاه امام صادق (ع) اظهار داشت: یکی از بحث‌های مطالعات استشراقی که هنوز زنده است، تفاوت بین واقعیت‌ها و تفسیرهاست، امروز کسی نمی تواند به صورت جدی بحث واقعیت را از تفسیر جدا کند. اما هنوز در حوزه شیعه شناسی، نگاه فلسفی علم آنها بر روش شناسی یک صد سال پیش است.
هنوز در آثار مستشرقین در حوزه‌های مختلف کلام از متد شرح حال‌نویسی و بیوگرافی استفاده می‌شود/بحث‌های میان رشته‌ای در حوزه مطالعات استشراقی و در زمینه مباحث کلامی ایجاد شود
پاکتچی بیان کرد: مطالعات مقایسه‌ای و گونه‌شناختی در حوزه مطالعات کلام شیعی بسیار مفقود است و اندک مقداری که وجود دارد، در مطالعات آلمانی روسی دیده می‌شود و در مطالعات انگلیسی و فرانسوی وجود ندارد.
وی یادآور شد: بحث‌های میان رشته‌ای به طور خاص در چند دهه اخیر گسترش یافته است و در ایران مطالعات میان رشته ای توسعه یافته است، اما هنوز در حوزه مطالعات استشراقی و به خصوص در زمینه مباحث کلامی، بحث‌های میان رشته‌ای به طور جدی وارد نشده ایم.
عضو هیأت علمی دانشگاه امام صادق (ع) تصریح کرد: روش‌های سنتی منسوخ مطالعات غرب هنوز در حوزه مطالعات مستشرقان دیده می‌شود، هنوز در آثار مستشرقین در حوزه‌های مختلف کلام از متد شرح حال‌نویسی و بیوگرافی استفاده می‌شود، در حالی که اگر یک عالم در قرن هشتم این سنت را وارد کند، اما اگر مستشرقان قرن حاضر از سنت بیوگرافی و شرح حال نگاری استفاده کنند، شگفت انگیز و تاریخ گذشته است.
پاکتچی در پایان گفت: متأسفانه ما هنوز رسوبات نگرش‌های ماقبل 1900 را در حوزه مطالعات استشراقی می‌بینیم که گاهی اوقات برخی دانشجویان دچار سوء تفاهم می‌شوند که مطالعه همزمانی گذشته را به مثابه یک مطالعه تاریخی و درزمانی محسوب می‌کنند که به هیچ وجه این موضوع قابل دفاع نیست.
نظر شما