به گزارش خبرنگار اندیشه خبرگزاری شبستان، حجت الاسلام سیدعباس موسویان، برگزیده جایزه جهانی علوم انسانی اسلامی در مراسم رونمایی از کتاب نظریه که صبح امروز چهارشنبه، سی ام دی ماه در خبرگزاری فارس برگزار شد، اظهار کرد: از حدود 120 سال پیش که صنعت بانکداری وارد کشورهای اسلامی شد متفکران و اندیشمندان مسلمان و عالمان دینی با پدیده ای مواجه شدند که از یک سو خدمات ارزنده ای می توانیم در جهت پیشرفت اقتصادی کشور داشته باشد اما از سوی دیگر این صنعت با آموزه های اسلامی ناسازگار مواجه شدند.
وی اظهار کرد: آنها دریافتند صنعت بانکداری با تخصیص منابع کمک های بسیاری می تواند به پیشرفت اقتصادی کشور کند به دلیل آنکه در جامعه ای که ما با سرمایه هایی که در اختیار دیگران است و به دلایل مختلف نمی توان از این سرمایه ها استفاده کرد، مواجه هستیم؛ بنابراین، از یک سو با وجود افرادی که سرمایه های نقدی داشتند، مواجه بودیم درست در نقطه مقابل نیروی انسانی داریم که در عین داشتن دانش، تجربه و ریسک پذیری سرمایه گذاری اما سرمایه کافی نداشتند که فعالیت های اقتصادی کشور را سروسامان دهند. در این میان بانک به عنوان یک سرمایه کاری می توانست اقدامی کند که این دو گروه را به یکدیگر پیوند دهد به این ترتیب بانک هم سرمایه نقدی را به حرکت در می آورد و هم سرمایه انسانی راکد را پویا می کند و این امر موجب پیشرفت اقتصادی کشور می شود.
وی اضافه کرد: مطالعات میدانی نیز مسئله یادشده را اثبات می کرد و نشان می داد کشورهای پیشرفته در امر اقتصاد نظام مالی پیشرفته و کشورهای عقب مانده از پیشرفت اقتصادی نیز نظام مالی عقب مانده ای داشتند؛ بنابراین، متفکران مسلمان با پدیده ای به نام بانک مواجه شده بودند که با جمع آوری وجوه راکد و احیانا مخرب اقتصادی و جهت دادن آن به سمت امور مولد زمینه را برای تولید و عرضه و تقاضا و پیشرفت فراهم می کرد و هم متغیرهای اقتصادی را نیز تحت الشعاع خود قرار می داد اما از سوی دیگر نیز آنها دریافتند این بانکی که بر اساس فرهنگ مغرب زمین طراحی شده قالب معاملات حقوقی آن بر اساس ربا است و در متون دینی ما هر فردی که شرط سود در آن شده باشد مصداق بارز ربا است بر این اساس آنها مشاهده می کردند صنعت بانکداری بر اساس ربا تنظیم شده و در بخش سپرده گذاری و جذب تسهیلات نیز وجود ربا کاملا محسوس است این در حالی است که در دین اسلام ربا جزء گناهان کبیره بوده و حتی قابل قیاس با سایر گناهان کبیره نیز نیست و این گناه با شرک و کفر و عناد با خدا یا قبولی حکومت جور و ستم مقایسه می شود، ضمن آنکه در سوره مبارکه بقره نیز ربا و رباخواری در ردیف اعلام آمادگی جنگ با خداوند و رسول او قرار گرفته که ما نیز این تعبیر را حتی در مورد ترک نماز یا روزه و حج نداریم.
عضو پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در ادامه بیان کرد: اینجا بود که متفکران اسلامی با یک تناقض جدی روبرو شده و این مسئله موجب شد آنها به فکر افتاده و ایده هایی در این زمینه مطرح کنند که در این راستا دو خط فکری از یکصد سال پیش شکل گرفت؛ نخست خط فکری ای که در پی تجدیدنظر آیات ربا بود به این معنا که این خدمتی که بانک ها به مردم می کنند علی القاعده نباید از نظر خدا و قرآن ممنوع باشد و شاید ما در برداشت خود از مفهوم ربا دچار اشتباه شده ایم و امر حلالی را حرام جلوه داده ایم.
حجت الاسلام موسویان تصریح کرد: همانطور که این پدیده سال های گذشته نیز رخ داده بود اما پس از موضوع شناسی، مشخص شد آن امری که سال ها ممنوع و حرام بوده در حقیقت حلال بوده است که از جمله می توان به ماجرای حرام بودن ماهی های خاویاری پیش از انقلاب اشاره کرد که مراجع خوردن گوشت این ماهی ها را به دلیل نداشتن پولش حرام اعلام کرده بودند اما پس از وقوع انقلاب اسلامی عده ای از کارشناسان با حضرت امام خمینی (ره) مکاتبه ای کردند مبنی بر آنکه این ماهی ها علی القاعده باید حلال گوشت باشند.
وی ادامه داد: در همین راستا حضرت امام (ره) تیم کارشناسانی را برای مطالعه در این زمینه مامور کردند، آنها دریافتند این ماهی ها بر سه نوع هستند دسته نخست دارای پولک بوده اما پولک های آنها ریز است و با دقت بسیار قابل مشاهده است و آنها این گزارش را خدمت امام (ره) ارسال کردند و ایشان فرمودند هر ماهی ای که پولک داشته باشد هرچند ریز، حلال گوشت است. این تیم کارشناس دریافتند دسته دوم نیز ماهی هایی هستند که تنها دو پولک یکی زیر گوش راست و دیگری زیر گوش چپ دارند لذا این گزارش را نیز خدمت امام ارسال کرده و باز ایشان فرمودند هر ماهی که پولک دارد اگرچه دو پولک داشته باشد، حلال گوشت است اما کارشناسان دسته سوم از ماهی ها را نیز صاحب پولک های درشتی دیدند که به تدریج در اثر برخورد این ماهی ها با سنگ و صخره ها پولک های خود را از دست می دهند و در زمان صید پولکی ندارند. در این راستا نیز حضرت امام (ره) حکم به حلیت این ماهی ها دادند و فرمودند هر ماهی ای که پولک داشته باشد چه پولک آن بماند و چه نماند، حلال گوشت است (نقل به مضمون)؛ بنابراین ما پدیده هایی از این دست داریم که به دلیل تعبیر نشدن کامل یا صحیح موضوع، حکم آن به درستی ارایه نمی شود.
حجت الاسلام موسویان ابراز کرد: از این رو بود متفکران اسلامی به این نتیجه رسیدند که خدمات بانک نیز نباید حرام باشد و سوال را به سمت تفسیر ربا بردند و گفتند شاید ما به خوبی ربا را تبیین نکرده ایم، اینجا بود که نخستین بار رشید رضا از علما و مفتیان الازهر مصر در کتاب تفسیری معروف المنار نظریه ای ارایه داد مبنی بر آنکه آنچه در اسلام به عنوان ربا مطرح شده گرفتن زیاده برای تمدید مدت بدهی است اما قرض با ربا، بهره نیست.
وی اضافه کرد: رشید رضا تحقیق مفصلی در خصوص واژه ربا و کاربرد آن در صدر اسلام انجام و نشان داد که در آیات قرآن خودِ ربا تعریف نشده بلکه ربا مفروض گرفته شده و خداوند تنها حکم آن را بیان کرده است؛ سپس او با ادامه تحقیقات خود دریافت کرد که در جزیره العرب ربا به معنای گرفتن زیاده برای تمدید مدت بدهی کاربرد داشته است، بنابراین، تعریف ربا این است و درک معاملاتی و اعطای قرض در برابر گرفتن بهره و سود، ربا نیست.
حجت الاسلام موسویان با بیان اینکه این نظریه رشید رضا پذیرفته نشد، بیان کرد: متفکران اسلامی با مدارک دیگری نشان دادند اگرچه در اسلام آن تعریف از ربا که این مفتی بیان کرد، درست است اما گرفتن بهره در غرب نیز ربا است به دلیل آنکه روایات متعددی از پیامبر اکرم (ص) و اهل بیت (ع) و صحابه نقل شده هر قرضی که شرط نفع و سود داشته باشد، ربا است.
وی یادآور شد: اگرچه نظریه رشید رضا آنچنان دوام نیاورد اما خط فکری در میان متفکران اسلامی گشود که موجب شد تاکنون چند نظریه در تفسیر ربا ارایه شود و همه این دیدگاه ها در پی آن هستند که ربا تعریف ویژه ای دارد و شامل صنعت بانکداری نمی شود، به طور مثال پس از او نظریه ای مطرح شد تحت این عنوان ربایی که معمول شده شامل قرض های مصرفی است نه تولیدی و تجاری و در واقع مقصود اسلام حمایت از مستمندان و نیازمندان بوده است و هدف از تفسیر ربا و فلسفه آن حمایت از افراد نیازمند بود نه فعالان اقتصادی، بنابراین نظریه ای با عنوان اختصاص ربا به قرض های مصرفی و عدم شمول آن به قرض های تولیدی تجاری مطرح شد. بر این اساس 90 درصد فعالیت بانک ها که ویژه فعالان اقتصادی است مسئله ای نداشته و آن 10 درصدی که ویژه خانوارها است، باید برای آن راه حل دیگری پیدا شود؛ اما این نظریه نیز دوام نیاورد.
وی با اشاره به نظریه سوم بیان کرد: در این دیدگاه تفسیر ربا تحت عنوان بهره کم مطرح شد که الهام گرفته از مکتب کلیسا بود و برخی متفکران مسلمان تحت تاثیر این مکتب معتقد شدند ربا جایی حرام است که نرخ های سود فاحش باشد نه کم؛ این نظریه را برخی از متفکران مسلمان مطرح کردند و مورد استقبال نیز واقع شد به گونه ای که وارد قانون برخی از کشورها شد و حتی ایران نیز تا پیش از انقلاب تا نرخ 12 درصد سود بانک ها را ربا تلقی نمی کرد و این قانون وارد قانون مدنی و چک ایران شد. این قانون همچنان نیز در برخی کشورهای اسلامی همچون عربستان و امارات اجرا می شود اما مطالعات دینی نشان داد این نظریه نیز قابل قبول نیست.
عضو پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در ادامه گفت: بنابراین، خط فکری ای مطرح شد که با ارایه تفسیرهای جدید از ربا صنعت بانکداری غربی را توجیه کرده و هنوز نیز این خط فکری ادامه دارد و از قبل آن هفت نظریه ارایه شد اما آنچنان که باید در میان فقها و اساتید اقتصاد اسلامی و مردم متدین جا نیفتاد که معاملات بانکداری غربی ربا نیست بنابراین، همچنان هم مراجع و اقتصاددانان مسلمان معتقدند این نوع بانکداری مصداق ربا است.
وی تصریح کرد: از حدود 60 سال پیش خط فکری دومی شکل گرفت مبنی بر اینکه این صحیح است که بانکداری غربی ربا است اما آیا می توان صنعت بانکداری را نیز اصلاح کرد به این معنا که بانک همان نقش رابط را داشته باشد اما در عین حال بر پایه ربا طراحی نشود که البته در این راستا مقالاتی نیز نوشته شد تا اینکه بحث به تدریج پخته تر شد و از حدود 50 سال پیش شاهد ارایه مدل های عملیاتی از بانکداری بدون ربا هستیم که شاید نقطه عطف این آثار کتابی به نام البنک لا ربوی فی الاسلام نوشته شهید محمدباقر صدر است که بانکداری بدون بهره و ربا را در اسلام تشریح می کند.
برنده جایزه جهانی علوم انسانی اسلامی اضافه کرد: در این اثر تعریف بانک، ماموریت ها، اشکال کار بانکداری غربی و اینکه چطور می توان آن را به بانکداری بدون ربا تبدیل کرد، توضیح داده شده و تمرکز شهید صدر در تمام این کتاب بررسی معاملات بدون ربا است.
وی در این راستا پیشنهاد می دهد که مثلا سپرده های مدت دارد که بر اساس قرض با بهره است پس از قرارداد مضاربه مورد استفاده قرار گیرد یا در بخش اعطای وام و اعتبارات بانک که قرض با بهره ارایه می شود، قرض بدون بهره یا مضاربه یا مشارکت جایگزین آن شود.
حجت الاسلام موسویان با بیان اینکه همزمان با شهید صدر در میان اهل سنت نیز فقهایی پیدا شدند که مدلی شبیه او ارایه کردند، ابراز کرد: از این میان می توان به کتاب بانکداری بدون بهره نوشته الله صدیق اشاره کرد که این مدل مورد استقبال بانکداران و مسلمانان واقع و نخستین تجربه آن در کشورهایی همچون مصر و کویت و عربستان و امارات آغاز شد. آنها می دیدند از یک سو این مدل قابلیت اجرا دارد و هم اهداف سپرده گذاران را محقق می کند و از سوی دیگر دریافت کنندگان وام نیز بر اساس معاملات شرعی عمل می کنند لذا استقبال مردم و توجه متفکران اسلامی موجب شد ایده بانکداری بدون ربا رشد کند به گونه ای که شاید 50 درصد مطالعات اقتصاد اسلامی تاکنون در همین حوزه صورت گرفته است.
وی ادامه داد: این امر موجب شد کشورهای دیگر نیز به این مسئله رغبت پیدا کنند و پس از پیروزی انقلاب نیز قانون اساسی در ایران تصویب شد که طبق آن تمام قوانین باید در چهارچوب اسلام قرار می گرفت و یکی از این قوانین، قوانین متضاد با آموزه های اسلام، بانکداری رایج بود که در این زمان ایده بانکداری بدون ربا مطرح شد و قانون بانکداری بدون ربا در سال 62 تصویب و از اوایل سال 63 در کشور اجرا شد. گرچه ایران اولین کشوری نبود که این قانون را عملیاتی می کرد اما نقطه عطفی ایجاد کرد که یک نظام بانکداری بدون ربا بود هرچند پیش از این در کشورهایی همچون عربستان تک بانک هایی وجود داشت که بدون ربا عمل می کردند اما ایران نظامی یکپارچه بدون ربا به راه انداخت.
حجت الاسلام موسویان ابراز کرد: بعد از ورود بانکداری ایران به عرصه بدون ربا شاهد تحول چشمگیری هم در عرصه نظریه پردازی و هم در زمینه اجرا در کشورهای اسلامی بودیم که پاکستان و سودان نیز به تبعیت از ایران نظام بانکداری بدون ربا را مطرح کردند اما بعدها پاکستان نتوانست این روند را ادامه دهد؛ این خط فکری مورد استقبال مسلمانان و مردم شد و به تدریج در کشورهای اسلامی به صورت عملیاتی درآمد که اکنون در 58 کشور اسلامی بانک ها بدون ربا فعالیت می کنند، علاوه بر آن در برخی از کشورهای اروپایی و آمریکایی همچون آلمان و آمریکا شاهد تاسیس بانک های بدون ربا از سوی مسلمانان هستیم و حتی برخی از بانک های معروف دنیا نیز شعبه هایی از بانکداری بدون ربا دارد بنابراین این ایده بانکداری بدون ربا عملیاتی شد و از 30 سال پیش تا به امروز این نظریه در حال رشد است و به طور متوسط بالای 15 درصد رشد سرمایه ای داشته است.
حجت الاسلام موسویان با بیان اینکه پس از این ایده متفکران مسلمان فاز بعدی را تحت عنوان بانکداری اسلامی مطرح کردند، گفت: تفاوت این ایده با بانکداری بدون ربا در آن است که آن نظریه تنها بر بانکداری بدون ربا متمرکز می شود و ماموریت ویژه آن حذف ربا و جایگزین کردن معاملات شرعی بود اما با سایر توصیه های اسلامی بانکی کاری نداشت ولی ایده بانکداری اسلامی بیان کرد آموزه های اسلامی در معاملات پولی منحصر در ربا نبوده و ربا یکی از مسایل آن است لذا نظریه بانکداری اسلامی بر پایه تمام آموزه های اقتصاد اسلامی مطرح شد و این نظریه بیان می کند یک بانک اسلامی علاوه بر حذف ربا در کنار آن چند اصل سلبی و اثباتی وجود دارد.
وی ممنوعیت ربا، ممنوعیت ضرر و ضرار، ممنوعیت غرر (به مفهوم انجام معاملات مبهم) و ممنوعیت اکل مال به باطل را اصول سلبی این ایده مطرح کرد و گفت: در اصول اثباتی نیز معاملات بر اساس قاعده مردم باید بر مال خود مسلط باشند، آزادی و حاکمیت ارایه و حاکمیت قیمت ها و نرخ های عادلانه بر بانکداری اسلامی، تخصیص منابع بر پایه عدالت و حاکمیت اخلاقی مطرح شد، بنابراین، بانکداری اسلامی یک مدل پیشرفته از بانکداری بدون ربا بود که علاوه بر حفظ ربا سایر آموزه های اسلامی اقتصادی را نیز در بر می گرفت.
حجت الاسلام موسویان با بیان اینکه طی دهه جدید نیز نظریه دیگری با عنوان استخراج نظام بانکی از دل نظام اقتصادی مطرح شد، اذعان کرد: تا این زمان متفکران بازسازی نظام بانکی غربی را در نظر داشتند اما نظریه نهایی معتقد است ما باید یک نظام اقتصادی اسلامی طراحی کنیم و در دل آن متناسب با ماموریت های اقتصادی خودمان بانکی را تعریف و اهداف، ماموریت ها، کارکردها و معامله ها و ابزارها را تشریح کنیم.
عضو پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با یادآوری اینکه البته تاکنون ابعاد این ایده مشخص نشده است، اذعان کرد: این مسئله در حد یک ایده و نظریه کلی است اما مدل عملیاتی آن هنوز ارایه نشده است؛ گرچه معتقدم بانک اسلامی اگر از آن انتظار حداکثری داشته باشیم باید در چهارچوب نظام اقتصاد اسلامی تعریف شود اما برای رسیدن به آن نیازمند مطالعات 100 سال گذشته و استفاده از این منابع هستیم.
حجت الاسلام موسویان در پایان سخنان خود خاطرنشان کرد: به همین دلیل است این نظریه را نظریه تکاملی بانکداری اسلامی نام نهاده ام زیرا همان ایده های نخستین که تفسیر از ربا داشته و ما در این نشست آنها را نقد کردیم کمک بسیاری در پیشرفت این ایده داشتند تا ما به تعریفی از چهارچوب نظام اقتصاد اسلامی یا بانکداری اسلامی برسیم.
گفتنی است، در پایان این مراسم از نخستین جلد "کتاب نظریه" رونمایی شد.
نظر شما