می خواهند اسلام رحمانی کارکرد لا حکم الاللهِ خوارج را داشته باشد

به گزارش خبرنگار اندیشه خبرگزاری شبستان، کرسی آزاداندیشی «بررسی ابعاد مفهوم اسلام رحمانی» عصر امروز دوشنبه، 28 دی ماه با حضور سیدجواد میری، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و حجت الاسلام داود مهدوی زادگان، از اساتید این پژوهشگاه در کانون اندیشه جوان برگزار شد.

 

بنا بر این گزارش، حجت الاسلام مهدوی زادگان با بیان اینکه اسلام رحمانی که رهبر انقلاب در سخنرانی های اخیر خود در دیدار با جمعی از دانشجویان مطرح کردند تعبیر جالب و مطرحی است که هم اسلام آن زیباست و هم رحمانی بودن آن، اظهار کرد: اما در واقع با این سخن رهبری می خواهند بفرمایند این تعبیر، مطلوب بوده و جزو آموزه های اصیل تفکر انقلابی است ولی وقتی می بینیم این تعبیر در یک مقطع خاص و از بلندگوهای خاص مطرح می شود، جای سوال دارد و زمانی که دقیق تر شده و می پرسیم این اسلام رحمانی به چه معناست متوجه می شویم این اسلام رحمانی که در نهاد اسلامی وجود دارد را امروز شاهد نیستیم.

 

وی ادامه داد: ما در تاریخ 1400 ساله اسلام در خصوص مفاهیم اساسی دین اسلام رویکردهای مختلفی را شاهد بوده و هستیم که به نظر می رسد حداقل سه رویکرد را می توان در این زمینه گزارش کرد.

 

حجت الاسلام مهدوی زادگان با اشاره به سه رویکرد یادشده تصریح کرد: نخست رویکرد جامعیت یا جامع نگر به این معنا که ما تمام آموزه های اسلام را باید با هم و یکجا ببینیم و همه را تجربه کرده و هیچ یک از حوزه های قرآنی را نباید کنار بگذاریم که این دیدگاه تفسیر خاصی دارد و نمی توان جزیی را بدون در نظر گرفتن جزیی دیگر فهمید؛ رویکرد دوم غیر از رویکرد اول بوده که من از آن به جزءنگر تعبیر می کنم که صاحبان این دیدگاه به اندازه دارایی های خود جزیی از آموزه های اسلامی را بزرگ کرده و همان را معرفی و ترویج می کنند به طور مثال تنها مظهر رحمانیت یا بخشش خدا را در نظر می گیرند.

 

وی با اشاره به اینکه اما رویکرد سوم ابزاری است، ابراز کرد: شاید بتوان عنوان غرض ورزانه را بر روی این دیدگاه نیز گذاشت، همانطور که این رویکرد اساسا در پی فهم آموزه های دینی نبوده بلکه استفاده از کارکردهای دینی را مدنظر دارد مثلا اینکه رحمانیت چه استفاده ای دارد و کجا من می توانم آن را در برنامه کاری خود استفاده کنم که نمونه تاریخی آن جمله ای بود که خوارج پس از جنگ صفین مطرح کردند و گفتند لا حکم الا لله که حضرت امیرمومنان علی (ع) در پاسخ فرمودند: این جمله خوبی است اما آنچه که خوارج مدنظر دارند و از آن سوء استفاده می کنند امری باطل است نه آنچه که خداوند می خواهد یا نمونه دیگر را در این زمینه می توان ساخت مسجد ضرار در زمان حیات پیامبر (ص) عنوان کرد که به فرموده حضرت رسول (ص) این مسجد تخریب شد.

 

وی با تاکید بر اینکه تاریخ اسلام غالبا رویکرد دوم را تجربه کرده است، افزود: تجربه بیشتر مسلمانان رویکرد جزءنگر بوده و غالبا به طور معمول آنها جزیی از اسلام و قرآن را گرفته و همان را بزرگ کرده اند اما تجربه رویکرد اول یا سوم را در اوقات خاصی شاهد بودیم که تجربه اول یعنی رویکرد جامع نگر را به صورت برجسته می توان در وقوع انقلاب اسلامی مشاهده کرد که سخن اصلی آن این بود که اسلام را باید در همه جوانب آن دید.

 

حجت الاسلام مهدوی زادگان در ادامه بیان کرد: رویکرد دوم به صورت طبیعی نمی تواند مخالفتی با رویکرد اول داشته باشد و ادبیاتی که مربوط به رویکرد دوم است نیز مخالفتی با رویکرد اول ندارد اما در مقابل رویکرد سوم که ابزاری است در مقابل رویکرد جامع نگر شکل گرفته و بازتاب پیدا کرده و چه بسا رویکرد جامع نگری که با انقلاب اسلامی روی کار آمد، نبود، هیچگاه رویکرد ابزاری نیز پدید نمی آمد.

 

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در پایان بخش اول سخنان خود یادآور شد: بنابراین این اسلام رحمانی که امروز مطرح می شود به نحو ابزاری بوده و عکس العمل و واکنشی در مقابل آموزه های قرآنی دارد.

 

این گزارش می افزاید: سیدجواد میری، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی دیگر سخنران این کرسی آزاداندیشی نیز با ارایه سخنانی در ادامه نشست بیان کرد: این موضوع را باید به گونه ای دیگر دید، وقتی سخن از اسلام رحمانی می کنیم باید بدانیم این مفهوم در بستر خاصی زاییده شده که دلایل خاصی نیز دارد.

 

وی با بیان اینکه این موضوع سیاست محور است و افرادی که در این باره صحبت می کنند بحث حداقلی و حداکثری از سیاست دارند و دغدغه آنها تئولوژیکال نیست، گفت: آقای مهدوی زادگان در سخنان خود گفتند در گذشته این رویکرد وجود نداشته اما با وقوع انقلاب اسلامی این اتفاق نیز روی داد، این صحبت این سوال را ایجاد می کند که چرا با وقوع انقلاب این اتفاق افتاد و آیا افراد بزرگی همچون ابن سینا و فارابی پیش از انقلاب نتوانسته اند نگاه جامع نگری به اسلام داشته باشند یا ما نمی توانیم این نگاه را داشته باشیم، به نظر من این موضوع به جوهر زمانی که ما زندگی می کنیم، باز می گردد و تجدد باعث شده قرائت های دیگری از دین داشته باشیم و به قول اقبال تفکر اسلامی و دینی را در دنیای مدرن بازخوانی کنیم.

 

میری با بیان اینکه امام موسی صدر دو رویکرد کلی به ادیان دارد، ابراز کرد: نخست وقتی می گوییم دین در خدمت انسان است و سپس وقتی می گوییم انسان در خدمت دین است؛ بنابراین در بحث های سیاسی، اسلام رحمانی به عنوان یک الگو مطرح می شود.

 

وی در ادامه با بیان اینکه باید دید نقش مردم نسبت به این موضوع چیست و آیا مثلا دولت است که برای انسان انتخاب می کند یا انسان ها هستند که انتخاب می کنند، گفت: در این زمینه دو نگاه کلان مطرح است نخست دیدگاهی که نقش مردم را در صحنه های سیاسی و اجتماعی تضمینی می بیند و دوم نگاهی که معتقد است مردم باید در میان معرکه بوده و فقط شرکت نکنند بلکه مشارکت نیز داشته باشند.

 

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در ادامه با تاکید بر اینکه اسلام رحمانی انسان ها و قرائت های مختلف را مورد نظر قرار می دهد، اذعان کرد: باید دید در سیستم سیاسی آیا انسان حق دارد حاکمیت را در مورد عملکرد خود مورد بازخواست قرار دهد آن هم نه به صورت تئوری و در ذهن بلکه زیرساخت ها و چهارچوب های جامعه مدنی را نیز در نظر بگیرد بنابراین اگر اشتباه برداشت نکرده باشم اسلام رحمانی بخش تئولوژیکال نیست.

 

اسلام رحمانی سیاسی برای هیچ چیز جز خود ارزش قائل نیست

حجت الاسلام مهدوی زادگان در بخش دیگری از سخنان خود ضمن اعلام موافقت با بخش هایی از سخنان دکتر میری، اظهار کرد: طرح ایده اسلام رحمانی، سیاسی بوده و طرح تئوریک نیست؛ بنابراین اگر اسلام رحمانی از رویکرد جزء نگر (که در تقسیم بندی مباحث گذشته ذکر شد) مطرح شود، باید به سراغ مبانی می رفتیم اما در رویکرد سوم یعنی ابزاری که سیاسی است، نمی توان با این قسم، از مبانی بحث کرد به دلیل این که این بخش، مبانی خود را از اسلام نگرفته و کسی که می خواهد اسلام رحمانی را ابزاری و سیاسی بداند، نمی توان با او بر مبنای متافیزیک صحبت کرد زیرا مبانی اسلام را ندارد.

 

وی با بیان این که اسلام سیاسی مطرح شده در برهه کنونی، سیاسی است نه مکتبی و نه آن رحمانیت از اسلامی که مد نظر ماست، ادامه داد: مساله دیگری که وجه سیاسی بودن اسلام رحمانی را کشف می کند، آن است که ما مشاهده می کنیم دو دیدگاه بحث اسلام رحمانی را مطرح می کنند؛ نخست اسلام جامع نگری که اسلام رحمانی را با سایر اسلام ها و ابعاد آن ها در نظر می گیرد اما امروز ما با یک اسلام رحمانی مواجه شده ایم که کاملا سیاسی است.

 

عضو پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در ادامه با طرح این سوال که مدعیان اسلام رحمانی زیبا سخن می گویند اما در کجای تاریخ توانسته اند این حرف های خود را پیاده کرده و به ما نشان دهند، گفت: در مقابل اسلام جامع نگر در این چند دهه که از انقلاب اسلامی می گذرد توانسته است به تمام حرف های خود عمل کند و شاید در جاهایی نقص داشته اما به حرف خود عمل کرده است.

 

وی با تاکید بر این همین انقلاب اسلامی بود که جامع نگری خود را با تزیینی ندانستن نقش مردم در عرصه های سیاسی و اجتماعی به معرض نمایش گذاشت و عملا به این رویکرد جامعه عمل پوشاند، افزود: ما در طول این سه دهه نمونه های بسیاری از عمل کردن به حرف های اسلام رحمانی انقلابی داریم که با ادعاهای اسلام رحمانی سیاسی در تضاد است علاوه بر آن که ما از اسلام رحمانی سیاسی، بیشتر خشونت دیدیم تا رحمانیت و همان اوایل انقلاب نیز امثال استاد مطهری و مرحوم بهشتی و 72 تن از یارانش به دست این مدعیان اسلام رحمانی به شهادت رسیدند.

 

وی مدافعان کنونی اسلام رحمانی سیاسی را افرادی معرفی کرد که جنگ هشت ساله را علیه ایران به راه انداختند و شمار بسیاری را به شهادت رساندند و بیان کرد: یا این افراد پیش از انقلاب که بلندگوی قدرت در دست آنها بود، کجا مساله جامعه مدنی را قبول داشتند و نقش مردم را تزیینی نمی دانستند در واقع اساسا بحث جامعه مدنی با انقلاب اسلامی شکل گرفت.

 

حجت الاسلام مهدوی زادگان اذعان کرد: سوال اساسی من این است ما ادعا می کنیم این اسلام رحمانی انقلابیِ در عمل و نظر به ادعاهای خود عمل کرد اما اسلام رحمانی سیاسی تنها حرف می زند و حرف های آن هم زیاد است اما در مقام عمل چه پیش از انقلاب و چه پس از انقلاب، آن ها در مقام عمل چه کردند و این اسلام رحمانی کجا به مفهوم خود پایدار و وفادار بوده است؟!

 

وی با یادآوری فتنه سال 88 تصریح کرد: در همین جریان بود که اسلام رحمانی سیاسی علیه مردم شورش و قیام کرد و اگر این اسلام نقش مردم را تزیینی نمی داند، چرا به انتخاب آن ها احترام نگذاشته یا برای درخواست خود قانونی عمل نکرد؟

 

عضو پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در پایان سخنان خود در این بخش، تاکید کرد: بنابراین، تفاوت در عمل و نظر ما را بیشتر متوجه سیاسی بودن اسلام رحمانی می کند و وقتی سیاسی شد، دیگر ارزشی ندارد به دلیل این که اساسا رویکرد ابزاری این گونه است که ابزاری این است که برای هیچ چیز جز خود و قدرت ارزش قائل نیست.

 

برای شفاف سازی اسلام رحمانی باید میان فیلسوف و سیاستمدار تفاوت قائل شد

این گزارش می افزاید: سید جواد میری در ادامه این نشست ضمن انتقاد از بحث حجت الاسلام مهدوی زادگان در خصوص طرح موضوع فتنه 88 و بی ربط بودن آن به موضوع اظهار کرد: ما اینجا در مقام سیاستمدار نیستیم که بخواهیم از جنبه سیاسی به جریان سال 88 بپردازیم؛ من گمان می کنم میان سیاستمدار و فیلسوف و اصحاب علوم انسانی تفاوت وجود دارد و سیاستمدار در حوزه فعالیت های سیاسی، سیاستگذاری می کند اما فیلسوف و اهل نظر کار سیاسی نمی کند. بنابراین اگر بخواهیم به حادثه سال 88 اشاره کنیم، از منظر سیاسی این موضوع به گونه ای خاص قابل بحث است و از نظر فلسفی نیز به صورتی دیگر.

 

وی جریان های سیاسی کشور را به سه گروه عمده تقسیم کرد و گفت: نخست جریانی است که می توان به آن ها راست گفت دوم گروه چپ و سوم مرکز؛ شش دهه است که گفتمان کلانی به نام اسلام گرایان یا اسلام سیاسی داریم که به نظر من در پنج بخش قابل تقسیم است.

 

این عضو پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با اشاره به پنج گروه یاد شده، توضیح داد: نخست جریان اسلام گرایی فقاهتی که نماینده آن را می توان حضرت امام خمینی (ره) دانست؛ دوم اسلام گرایی سیاسی که می توان بازرگان را در این دسته قرار داد، سوم اسلام گرایی با قرائت سوسیالیزمی که شریعتی در این دسته قرار می گیرد، اسلام گرایی با قرائت دموکراسی که من اسلام طالبانی را در این قسم می دانم و اسلام گرایی سلفی که شیخ بن باز نماینده شاخص آن است.

 

وی با بیان این که هر یک از این اسلام گرایان به گونه ای اسلامیت را تعبیر کردند، خاطر نشان کرد: افرادی که معتقد به اسلام رحمانی هستند، یا در چپ هستند یا در مرکز که گمان می کنند بیشتر مردم – مردم به معنای ساکنان شهرهای بزرگ و افراد مرفه و پولدار – به آن ها تمایل و اقبال دارند.

 

میری با اعلام این که اما ساختارهای قدرت و منابع آن در دست راستی ها قرار دارد، در پایان سخنان خود یادآور شد: معتقدم هیچ قرائت سیاسی از اسلام واقع گرا نیست بلکه بازیگریِ معطوف به قدرت است و اساسا در عرصه قدرت و سیاست همه بازیگر هستند و بازیگری به معنای معطوف به قدرت برای رسیدن به اهداف خوب یا بدِ خود است.

 

اسلام رحمانی چیز جز ترور و خشونت ندارد

بنا بر این گزارش، در ادامه نشست حجت الاسلام مهدوی زادگان به اشکال وارد شده از سوی میری پاسخ داد و گفت: بحث من در خصوص فتنه 88 از بُعد عملی بود و در این راستا باید از واقعیت های خارجی و عینی مثال زد و صحبت از مثال های عینی، به معنای سیاستمدار شدن نیست.

 

وی با بیان این که اسلام رحمانی سیاسی که امروز مطرح است، در باطن رحمانیتی ندارد و چیزی جز ترور و خشونت نیست، ادامه داد: در حقیقت این اسلام رحمانی واقع نگر نیست و باید باطن آن را دید و قرائتی که در ظاهر چیزی می گوید اما در باطن جور دیگری عمل می کند، معلوم است در حاکمیت جایگاهی ندارد.

 

عضو پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی اضافه کرد: لذا اگر حاکمیتی ببیند حزبی، جریان یا گروهی شعاری می دهند اما در مقام عمل کار دیگری می کنند، مدرن ترین حکومت ها هم که باشد، اجازه قدرت به آنها را نمی دهد.

 

وی اسلام رحمانی مطرح شده را یک تابلو و تاکتیک سیاسی دانست که باطن آن چیز دیگری بوده و به اقتضای وضعیت های خاص سیاسی این قرائت انتخاب شده و گفت: معتقدم اساسا رویکرد لیبرال در عمل سیاسی خود یک رفتارهای حداقلی و حداکثری دارد؛ رفتار حداکثری زمانی اتفاق می افتد که در موضع قدرت باشد و حاکمیت را به دست آورده باشد که در این موضع به شدت انحصارطلب بوده و قرائت های دیگر را نمی پذیرد و حرکت های سرکوب گرایانه و خشونت طلبانه دارد که نمونه این نگاه لیبرالی را در دوره پهلوی شاهد بودیم.

 

حجت الاسلام مهدوی زادگان توضیح داد: اما وقتی این رویکرد لیبرالی از قدرت کنار زده شود و در حاشیه قرار گیرد، به اجبار رویکرد حداقلی را انتخاب می کند یعنی مقتضای شرایط سیاسی و اجتماعی این نیست که رویکرد حداکثری داشته باشد و این رویکردی که امروز شاهدیم، از همین باب بوده و در قالب اسلام رحمانی مطرح می شود.

 

گفتنی است، در ادامه این کرسی آزاد اندیشی حاضران به طرح سوالات خود پرداخته و دو استاد به این سوالات پاسخ دادند.