بازخوانی نقش شیخ بهلول در قیام مسجد گوهرشاد

خبرگزاری شبستان//خراسان رضوی

اشاره: شیخ بهلول فقط پنج روز در این شهر رحل اقامت افکند و درهمین پنج روز هم در مقام سرسلسله جنبان قیام مسجد گوهرشاد ایفای نقش کرد، شیخ محمدتقی بهلول گنابادی، مردی است که نامش در تاریخ حوادث کشف حجاب ثبت شد و خطابه حماسی وی، نقش بزرگی در قیام مردمی مسجد گوهرشاد بر ضد استبداد رضاخانی داشت.

وی سال های بسیاری از عمرش را در زندان های گوناگون افغانستان به سر برد و در این مدت، به تبلیغ و ترویج دین پرداخت،کوخ نشینی و زندگی در محرومیت، منش پایدار او بود. صداقت و صمیمیت در گفتار و رفتارش موج می زد و بیان صریح واقعیت ها، مؤید شجاعت وشهامت او بود. این مجاهد نستوه، پس از پیروزی انقلاب اسلامی و بازگشت به ایران، از منبر وعظ و خطابه فاصله نگرفت و تا آخرین سال های عمرش، همچنان در راه ترویج اسلام، خطابه های روشنگرانه ایراد می کرد.

تولد

شیخ محمدتقی بهلول، در سال 1279 شمسی در روستای بیلَند، از توابع شهرستان گناباد پا به عرصه حیات گذاشت. گناباد، از جمله شهرهای کهن و تاریخی ایران است که قدمت آن به چند هزار سال قبل می رسد. مرحوم حاج محمد طاهر خزایی، جد بزرگ بهلول در عربستان زندگی می کرده است. وی در صدد تحقیق در مذهب تشیع برمی آید و سرانجام مذهب تشیع را اختیار می کند. پدر بهلول، شیخ نظام الدین از دانشمندان دینی بود. شیخ بهلول در این باره می گفت: "پدرم مجتهد شهر گناباد و در علم سرآمد اهل زمان خود بود".

تحصیلات

شیخ محمدتقی بهلول، در کودکی به مکتب رفت و به فراگیری قرآن کریم پرداخت و در هشت سالگی حافظ کل قرآن شد. وی خواندن و نوشتن را در مکتب پدرش آموخت و سپس به تحصیل در علوم حوزوی پرداخت. پس از آن، برای ادامه تحصیلات به قم و سپس برای زیارت و تکمیل تحصیلات خویش به نجف اشرف مهاجرت کرد و در آنجا در درس آیت الله العظمی سید ابوالحسن اصفهانی حاضر شد. بهلول مجتهد، ادیب و مسلط به تاریخ اسلام بود. وی همچنین با تسلط بر فقه اهل سنت، در دانشگاه الازهر مصر تدریس کرده بود.

مبارزات
 

شیخ بهلول بنا به دستور استادش، حضرت آیت الله العظمی آقا سید ابوالحسن اصفهانی، که به او فرمود "بهتر است به ایران برگردید و بر ضد رژیم ستمشاهی حکومت رضاشاه مبارزه کنید"، از نجف اشرف به ایران بازگشت و مبارزات خود را شروع کرد. البته او خود می گوید: "ما قبل از اینکه به نجف برویم، بر ضد رژیم شاه سخنرانی های تندی می کردیم".

وی در 27 سالگی به مشهد رفت ونخستین مبارزه اش با رضاخان، در برچیدن جشن و سروری بود که در اول محرم در باغ ملی سبزوار، به منظور آمدن زمان الله خان، پادشاه افغانستان به همراه همسر بی حجابش در ایران برگزار شده بود. مهم ترین ومعروف ترین مبارزه بهلول، قیام مسجد گوهرشاد است که در 22 تیرماه سال 1314 شمسی شکل گرفت و در آن، تعداد بسیاری از مردم بر ضد کشف حجاب رضاخانی شوریدند وخطبای معروف، به ویژه شیخ بهلول سخنرانی کردند.

ارتحال
شیخ محمدتقی بهلول گنابادی، این عارف و عالم ربانی و عابد مجاهد، در اواخر عمرش در شهر گناباد و تهران، در منازل اقوام خود زندگی می کرد. او سرانجام در 24 فروردین 1384 بر اثر سکته مغزی در بیمارستان خاتم الانبیا تهران بستری شد و در عصر روز جمعه، 7 مرداد 1384 در 105 سالگی دار فانی را وداع گفت و به جوار رحمت حق پیوست. پیکر آن مرحوم پس از تشییع در تهران و مشهد، در زادگاهش، گناباد به خاک سپرده شد. وی نود سال از عمر پر برکت خود را در خدمت به مردم و عبادت خداوند گذرانید.

بهلول و مقام معظم رهبری
 

شیخ بهلول همیشه حمایت و ارادت خود را به مقام معظم رهبری بیان می کرد. او چه در زمان ریاست جمهوری و چه در زمان رهبری، با ایشان ملاقات می کردند و می فرمود: "وظیفه ماست که به رهبر شیعیان سر بزنیم و اورا حمایت کنیم". در یکی از ملاقات ها مقام معظم رهبری پیشانی ایشان را بوسید و او را به سینه چسبانید و شیخ هم بلافاصله بر دستان مقام معظم رهبری بوسه زد.

یکی از نکات قابل تامل درباره مسجد گوهرشاد (18 الی 22 تیرماه 1314) نقش‌آفرینی علمای غیربومی در این قیام است. به‌عنوان مثال بهلول واعظی از اهالی گناباد بود که در شهرها و روستاهای کشور منبر می‌رفت و از این طریق گذران زندگی می‌کرد. همچنین خاستگاه علمای برجسته دخیل در قیام نظیر آیات عظام حسین قمی، آقازاده (فرزند ارشد آخوند خراسانی)، یونس اردبیلی، سیدعبدا... شیرازی، مرتضی آشتیانی، سیدعلی‌اکبر خوئی (والد آیت‌ا...العظمی ابوالقاسم خوئی مرجع تقلید) به ترتیب عبارت‌اند از شهرهای قم، نجف، اردبیل، شیراز، تهران و خوی بود. نکته جالب اینکه وقتی علمای تراز اول مشهد را بعد از قیام دستگیر و بعد از بازجویی و محاکمه در تهران (قریب سه ماه) آزاد کردند، مقرر نمودند که همگی آنان می‌بایست به شهرهای محل تولد خود عزیمت نمایند. به درستی معلوم نیست هدف دستگاه قضایی از این اقدام چه بود؟ ولی گویا یک هدف سیاسی در آن وجود داشت و آن اینکه صرف‌نظر از عدم تمرکز جمعی از علمای برجسته دارای پرونده سیاسی در یک مکان، تضعیف جایگاه حوزه علمیه خراسان در کشور بود.

به هرحال اگر برخی از علمای مذکور هم دارای سابقه چند ساله سکونت در مشهد باشند، بهلول در این میان یک استثناست. زیرا فقط پنج روز در این شهر رحل اقامت افکند و درهمین پنج روز هم در مقام سرسلسله جنبان قیام مسجد گوهرشاد ایفای نقش کرد. همچنین او از این بخت بزرگ نیز برخوردار شد که در همان بدو سرکوب قیام، با جمع انگشت‌شماری از یارانش از مسجد گوهرشاد بگریزد و بعد از طی اندکی از مسیر به تنهایی عازم افغانستان گردد. شانس بزرگتر از همه موارد فوق این بود که حتی بعد از سه دهه‌ونیم زندگی طولا‌نی در کشورهای افغانستان، مصر و عراق که فقط یک قلم آن سی‌ویک سال زندان در افغانستان بود، در پی اخراج ایرانیان از سوی دولت عراق به ایران برگردد و قریب چهار دهه است که همچنان به حیات خود ادامه می‌دهد. ‌

به هرحال بهلول در سال‌های نخست فضای انقلا‌بی جامعه فرصتی یافت که در هر محفل و مجلسی به شرح ماوقع قیام مسجد گوهرشاد بپردازد و شنوندگان خود را مسحور گفته‌های خود بکند.

بازخوانی خاطرات شیخ بهلول در روز قیام مسجد گوهرشاد

چهارشنبه 18 تیرماه 1314 (اولین روز ورود بهلول به مشهد:) همانطور که گفته شد شغل بهلول وعظ و خطابه بود، تا حدودی نیز به‌عنوان بهلول واعظ در شهرهای خراسان شهرت یافته بود. در یکی از روزهای اوایل تابستان 1314، هنگامی که در شهر قائن به وعظ مشغول بود، از طریق زائرانی که از مشهد مراجعت می‌کردند، خبر عزیمت آیت‌الله العظمی قمی از مشهد به تهران جهت گفتگو با رضاشاه درباره قانون اتحاد شکل لباس و تغییر کلا‌ه را شنید.

از این‌رو بلا‌فاصله عزم خود را برای پیوستن به آن مرجع دینی جزم کرد و در گام اول برای کسب اطمینان از سفر قمی، عازم مشهد شد. او نقل می‌کند: "از مدت‌ها دنبال چنین مناسبتی می‌گشتم که به یک مرجع از طرف دولت حمله بشود تا من به یاری او بشتابم." به هر حال وی در بدو ورود به مشهد به منزل آیت‌ا... قمی مراجعه و از خبر عزیمت او به تهران اطمینان خاطر حاصل کرد. سپس به حرم امام رضا(ع) رفت تا پس از زیارت به دیدار قمی در تهران بشتابد و از او کسب تکلیف کند. اما به محض ورود به حرم، فضای آنجا را به‌گونه‌ای غیرمنتظره بر وفق مراد خود یافت. در هر گوشه‌ای از حرم و مسجد گوهرشاد (که در جوار آن است) جمعیتی را مشاهده کرد که در پای منابر وعاظ، خبر از حصر آیت‌الله قمی در تهران سخن می‌گویند کنجکاوانه از عکس‌العمل مردم پرس‌وجو کرد و جویا شد که از چند شب قبل جمعی در مسجد تحصن اختیار کرده‌اند و وعاظ نیز برای آنان به صورت جسته و گریخته از تغییر کلا‌ه و حتی قرار کشف حجاب سخن گفته و مردم را تحریک می‌کنند، به شوق آمد برفراز منبر ایوان مقصوره رفت و با فریادهایی توجه همگان را جلب کرد. بعد از تجمع مردم به حاضران وعده داد که قصد دارد فردا شب مطالب مهمی به سمع و نظر آنها برساند. گفتنی است که در آن روز جمعیت بیشتری نسبت به روزهای قبل در مسجد گوهرشاد تجمع کرده بودند. علت این امر دستگیری جمعی‌از بازاریان در اعتراض به حصر آیت‌ا... قمی و اعلا‌م حمایت از مطالبات او بود که برای این منظور آنها تلگرافی به دربار مخابره کرده بودند. به هرحال بهلول در چنین فضایی وارد مسجد شد و چون با استقبال شدید مردم حاضر در آنجا مواجه گردید تصمیم به ایراد سخنرانی مذکور گرفت!

نکته درخور توجه اینکه بهلول در خاطرات خود اصلا‌ به این سخنرانی و فراخوان مذکور اشاره‌ای نکرده است، بلکه در برخی خاطرات موجود از وقایع آن روزها به این سخنرانی اشاره و مطالب پراکنده‌ای از آن نقل شده که فراخوان برای حضور در سخنرانی‌شب جمعه سخن اصلی آن بود. از آن جمله شیخ محمد علمی اردبیلی از دستگیر‌شدگان قیام گوهرشاد در خاطراتش نقل می‌کند که بهلول در پایان سخنرانی تند و انقلا‌بی با یک بیان وافی گفت: "ای جماعت فردا شب‌زن [به محل و پای سخنرانی او] نیاید." منظورش این بوده که فردا کسانی بیایند که از نظر دل و جرات مرد و مردانه باشند در منبعی دیگر خاطر نشان گردیده: بهلول گفت: حاضرین به غایبین بگویند فردا شب که شب پنجشنبه است در اینجا و در همین مسجد و روی همین منبر مطالب مهمی را برای شما خواهم گفت هرکسی نیاید از کیسه‌اش رفته البته می‌دانم که فراموش نمی‌کنید. بعد از این سخنرانی جمعیت پراکنده شدند و بهلول نیز آن شب را در منزل یکی از دوستانش به صبح رساند. ‌

شنبه 21 تیرماه، روز مذاکره چنین به نظر می‌رسد که در این روز، برنامه اصلی متحصنین بر دو محور اصلی متمرکز گردید یکی مذاکره با اولیای امور شهر و مقامات مذهبی و دیگری عزیمت به منازل علما و آوردن اجباری آنها به جمع تحصن‌کنندگان. این بحث با یک گزارش "تشکیلا‌ت نظمیه- عطف 7561 به مرکز" به منظور ترسیم فضای حاکم بر شهر مشهد در روز مذکور به شرح ذیل آغاز می‌گردد: "در مسجد [گوهرشاد] قریب به ده، دوازده هزار جمعیت موجود، بهلول و واعظی از رفقایش مردم را تهییج می‌کنند. بیشتر دکاکین بسته است عده‌ای از طلا‌ب امروز صبح کسبه بازار را تشویق می‌کردند که دکاکین خود را باز نکنند. در سایر نقاط شهر خبر تازه نیست و امنیت برقرار است. اقدامات دیروز همان بود که عرض شد به این معنی که پس از زد و خورد دیروز صبح، اقدامات روی نصایح بوده. زیرا اقدامات جدی باید در صحن و مسجد به عمل آید و آن هم منوط به استعمال قوای نظامی واسعه و وارد آوردن تلفات زیاد و هرقدر هم زودتر این غائله خاتمه پیدا کند بهتر خواهد بود. بسته به صدور امر مرکز است.
 

پایان پیام/