تجلی عرفان گمشده امروز معماری مساجد مدرن

به گزارش گروه مسجد و کانون های مساجد خبرگزاری شبستان: مساجد امروزی در بیشتر موارد از اینکه به قدر مساجد گذشته دل انسان را منقلب و حال او را برای ذکر و عبادت آماده سازد عاجز هستند. مساجد متعددی که امروزه در نقاط مختلف جهان ساخته می شود هریک بیش از دیگری گواه این مدعاست. نقش های گوناگون و متعددی که مساجد در گذشته داشتند امروزه جای خود را به اقسام امکانات ورزشی و اقتصادی و فرهنگی داده تا آنجا که گاه این اماکن مذهبی به بناهای باب روز شبیه هستند و گاه به عناصری از معماری قدیم مزین؛ اما در همه آنها یک چیز کم است و آن فضایی است که با ذکر خدا متناسب باشد، آنچنان که در مساجد قدیم بود بی شک تجلی عرفان در هنر معماری مساجد در مقایسه های گوناگون از جمله عوامل اصلی در به وجود آمدن فضایی متفاوت در مساجد گذشته می شده است لذا در این نوشتار بر آن شدین تا با بررسی پیشینه این اصل در معماری نیایش گاه ها و با تاکید ویژه بر مساجد در کنار پرداختن به تک تک اجزا مساجد با رویکرد عرفانی به نتایجی راهبردی جهت رفع این نقصان نائل گردیم. روش مورد استفاده در تدوین نوشتار حاضر تحلیل و مقایسه محتوا است. از خلال مطالعات کتابخانه ای متون مرتبط با موضوع استخراج و مورد تحلیل قرار گرفته است.

یکی از مهمترین جنبه ها و نیازهای وجود انسان نیایش است. نیایش به معنای طلب و درخواست از ذات بی نیاز است و به معنای ویژه، وجهی از وجوه تمایز انسان و حیوان است. در رده بندی نیازهای بشر نیز، نیاز به معنویت در رده های عالی(پاکزاد، 1388)قرار می گیرد.

نیایش در قالب دعا، پرستش و انجام مراسم معنوی از ابتدای خلقت بشری با وی همراه بوده است.در اسلام مساله نیایش و عبادت چیزی هم ردیف سایر اعمال انسان نیست بلکه هدف از خلقت انسان تلقی می شود. انسان در حال پرستش از وجود محدود خویش می خواهد پرواز کند و به حقیقتی پیوند یابد که در آنجا نقص و کاستی و محدودیت وجود ندارد... عبادت و پرستش نشان دهنده یک امکان و یک میل در انسان است: امکان بیرون رفتن از امور مادی و میل به پیوستن به افق بالاتر و وسیع تر. چنین میل و چنین عشقی از مختصات انسان است . تلقی افراد از عبادت متفاوت است و طیفی گسترده از نوعی معامله و مبادله تا ارتباطی عارفانه را در بر می گیرد. هنگام دعا و نیایش، مخاطب ذات اقدس خداوندی است که فارغ از هر قید و محدودیت است.

کسی که با خداوند سخن می گوید، نگران هیچ گونه محدودیت نیست و می تواند هر مضمونی را که شایسته بداند بیان کند. انسان کامل کسی است که تمامی فکر و ذکرش و آنچه از وی سر می زند(لله) و رنگ و بوی خدایی داشته باشد. اینکه تمامی فعالیت های آدمی، در آن جهت و بر آن سو استوار شود نهایت توفیق مومن است که در نیایش های مختلف رسیدن به آن را طلب می کند.

همه دین های بزرگ مکان های مناسبی برای برگزاری مراسم نیایش خود برپا کرده اند و بیشتر آنها ساختمان های مخصوصی برای این منظور مانند کلیساهای مسیحیان، کنیسه های یهودیان، معابد بوداییان. مسلمانان، نیز بنای مخصوص خود، یعنی مسجد را به وجود آورده اند. نیایشگاه ها برترین نوع معماری بشر در طول تاریخ بوده اند که بر اساس معیارها و مفاهیم جهان خلقت ساخته شده اند و تجلیل گاه تفکرات و احساسات ناب انسانی بوده اند و در آن به اصلی ترین نیازهای معنوی انسان پرداخته شده است. در حالتی کلی در نظر تمامی جوامع، معابد صورتی از عالم است که حرکت گذاری جهان را به سکون تبدیل می کند و زمان را به نقطه صفر باز می گرداند، به عبارتی دیگر آنچه را که در عالم، زمان بر مکان غالب است در ساختمان معبد، برعکس ، زمان به مکان تغییر یافته است. بنای معبد نمادی از پایان رسیدن آفرینش جهان و رسیدن به ثبات نهایی است که در عین حال بیانگر رسیدن از کثرت به وحدت می باشد.

معماری فراتر از امر فناوریک، تمامیت حضور انسان در جهان را معنا می کند. بنا بر این امر قدسی به عنوان اساسی ترین ویژگی حضور انسان در جهان نسبتی ضروری با معماری دارد. این نسبت از سویی با معبد و از سوی دیگر با نیایش و آیین های دینی برقرار می شود. همچنین مکان های مقدس مکان زندگی نبوده است بنابراین باید با فضایی که برای زندگی طراحی می شود تفاوت هایی داشته باشد. خصلت ازلی-ابدی بودن امر قدسی نیز عاملی بوده که در مصالحی که در ساخت بنای مقدس به کار می رفته است، بازتاب پیدا می کرده و سعی می شده از مصالحی استفاده شود که در مقایسه با مصالح معمولی دوام بیشتری داشته باشند. از وجوه مشترکی که در کلیه مکان های مقدس اقوام مختلف وجود داشته است توجه آنان به گردهمایی و انجام دادن دسته جمعی آداب و رسوم دینی بوده است. سه ویژگی از واژه مقدس مورد نظر است: نخستین ویژگی قابلیت فرازمانی و فرامکانی مقدس است یعنی قراردادی نیست و انسان ها آن را وضع نکرده اند، بلکه از روز ازل که این جهان و این خلقت به وجود آمد وضع شده است.

معماری دینی نه یک امر عرضی به انسان بلکه ذاتی وجود انسان هاست و از آغاز تا زمان استقرار انسان بر روی زمین معماری دینی نیز همراه او خواهد بود. بررسی ساخت و سازهای نخستین بشر در نظر اول ساده، بسیط و در حد ضرورت جلوه می نمایند ولی چون بر فطرت اصیل او پایدار است رنگ و بوی ازلی و بادی را پیدا کرده است. موخرترین معماری های دینی نیز با اتکا بر همان فطرت اصیل تنها به همراه شرایع جدید رنگ و بو و جلوه بیشتری به خود گرفته است. یعنی انسان در روح، در قوه ادراکه و در ناخودآگاه خود این توانایی را دارد که آن را بشناسد و درک کند. سومین ویژگی اشاره آن به مبدا هستی و ذات احدیت است. اشاره به آن که در واقع خودش خالق این جهان بود و این قوانین را وضع کرده است. به همین دلیل انسان توانایی درکو دریافت رمز آن را دارد.