به گزارش گروه مسجد و کانون های مساجد خبرگزاری شبستان: مسجد جامع عتيق دماوند، في مابين محله قاضي و فرامه (چريك) در نقطه ي مرتفع بر روي تپه‌اي در مركز روستا و در شرق شهر دماوند مشرف به شهر در موقعيتي كه مسجد جامع فعلي قرار گرفته، واقع شده بود. مسجد جامع فعلي بر روي مسجد قديمي بنا شده و از جهت شمالي و جنوبي و غربي به خيابان محله، از جهت شرقي به خانه‌هاي مسكوني محدود است. اين مسجد در فهرست آثار تاريخي با شماره 230 به ثبت رسيده است.
سابقه تاريخي مسجد
شواهد و آثار باقي‌مانده ، پايه و اساس مسجد راه به دوره سلجوقيان مي‌رساند ولي با توجه به اين موضوع كه در منطقه دماوند بارها زلزله رخ داده و بناي مسجد جامع آسيب‌ديده و تعمير و مرمت گرديد. بنابراين احتمال اينكه مسجد پايه و اساس قديمي‌تر داشته باشد وجود دارد. بررسي همراه با گمانه‌زني اين نكته را روشن خواهد ساخت.
بر اساس روايتي كه سينه به سينه نقل شده و تا به امروز هم در بين مردم وجود دارد، در مكان مسجد جامع، قبل از ظهور اسلام آتشكده بزرگي برپا بود كه پس از فتح منطقه توسط لشگريان اسلام، آتشكده تبديل به مسجد بزرگي شد.
روايت ديگري نيز وجود دارد كه اين مسجد توسط امام حسن (ع) بنا شده است. روايت اول را مي‌توان جدي گرفت، چرا كه در بسياري از مناطق ايران اماكن عبادي قبل از اسلام به مسجد تبديل شده‌اند. تك بيت شعري وجود دارد كه نام شاعر آن براي ما معلوم نيست. كه حكايت از اهميت و اعتبار مسجد جامع دارد: مسجدي كه عرش پيوند است مسجد جامع دماوند است.
تاریخچه ساخت مسجد
اولين بار جيمز موريه سال 1818 هجري، زمان فتحعليشاه قاجار هنگام عبور از روستاي دماوند، طرحي از روستا از جهت شمال كشيده كه مناره مسجد را نشان مي‌دهد. سپس ژاك دمرگان با هيئت تحقيقاتي در حدود سال‌هاي 1312 ه هنگام عبور از شهر، عكس مسجد جامع رااز جهت جنوب گرفته و در كتاب خود آورده است. البته هيچ‌يك درباره مسجد مطلبي ننوشته‌اند.
اعتمادالسلطنه همراه ناصرالدين‌شاه در راه سفر به خراسان در سال 1301 هجري هنگامي كه در شهر دماوند توقف كردند، مختصري از وضعيت مسجد و بناهاي ديگر در كتاب مطلع الشمس آورده است. سرانجام مايرون بي اسميت در بيست و سوم ژوئن 1934 از مسجد بازديد كرد. سپس در سي‌ام آوريل تا هفتم ماه بعد 1935 و مجدداً در بيست و ششم ژوئن 1935 مسجد جامع قديمي دماوند را مورد بررسي دقيق قرار داده و درباره روش كار خود در اين مسجد نوشته است : « نقشه با تئودوليت (يك زاويه سنج مساحي) زايس 4 با ورود به گذرها با 25 نقطه چرخش به دور محور مركزي، نقشه برداري گرديد از اين گراي (شبكة چهار خانه) نقشه ساختمان با استفاده از يك نوار صد متري و كوتاه‌تر اندازه‌گيري شد. نقشه ي كه بر روي آن 600 اندازه‌گيري ثبت شده بود در محل به مقياس 50/1 كشيده شد، سپس با آزمايش و تطبيق آن با اثر تاريخي كنترل گرديد. گمانه اي زده نشد. از بنا در حدود هفتاد و پنج عكس گرفته شد كتيبه‌ها به غير از سنگ قبرهاي جديد با پاك نمودن آنها ثبت شده و عكس گرفته شد.» اسميت ماحصل تحقيقات خود درباره مسجد دماوند را در مجله Arsislmica به چاپ رساند.
تعميرات و تغييرات در مسجد جامع دماوند
شهر دماوند بارها بر اثر زلزله خسارت ديده است. بدون شك مسجد جامع از آسيب زلزله مصون نمانده بود تعميرات و تغييرات زيادي را در خود ديده است جدول زير نشان دهندة تغييرات انجام شده در زمان صفويه و قاجاريه است. متأسفانه از تعميرات قبل از تاريخ مذكور اطلاعي در دست نيست.
|
اولين تعمیر |
زمان خواجه ياقوت توسط علي بن فتح‌الله |
تاريخ 812 هجري |
|
دومين تعمير |
زمان شاه اسماعيل صفوي |
تاريخ 927 هجري كاتب محمدعلي شاه شجاع |
|
سومين تعمير |
زمان شاه عباس صفوي |
تاريخ 1026 هجري |
|
چهارمين تعمير |
زمان شاه عباس صفوي |
تاريخ 1030 هجري |
|
پنجمين تعمير |
زمان شاه سليمان صفوي |
تاريخ 1081 هجري |
|
ششمين تعمير |
|
تاريخ 1097 هجري |
|
هفتمين تعمير |
زمان فتحعلي شاه قاجار |
تاريخ 1247 هجري |
|
هشتمين تعمير |
زمان ناصرالدين شاه قاجار |
تاريخ 1301 هجري |
|
نهمين تعمير |
سلسله پهلوي |
تاري 1312شمسي براساس مقايسه بين 2 عكس اسميت و دمرگان |
|
دهمين تعمير |
سلسله پهلوي |
تاريخ 1332 شمسي براساس مقايسه بين 2 عكس اسميت و دمرگان |
|
يازدهمين تعمير |
سلسله پهلوي سي و پنج تا چهل سال پيش |
تاريخ 1337 معماران لرزاده و نصرالله كياماري، تخريب مسجد عتيق و ساخت مسجد جديد روي پايه‌هاي مسجد قديمي |
بدين ترتيب هنگام آخرين تعمير، حدودا 35 تا 40 سال پيش ، مسير جامع دماوند به شكل بدي وجود داشته است، تا اينكه شخصي به نام حاج عبدالله توسلي كه از بازاريان تهران بود و به تعمير و مرمت مسجد اقدام نمود. ايشان معماران لرزاده و حاج عبدالله كياماري را جهت انجام تعميرات مسجد انتخاب كرد.
حاج نصرالله كياماري درباره تعمير و تخريب و ساختن مسجد جديدي گفته است : «يكي از پيرمردهاي محله درويش ، براي من تعريف كرد كه اين مسجد را در زمان صفويه دو برادر از ثروتمندان و متمولين دماوند، تعمير كرده‌اند. ظاهراً ساختمان مسجد كامپوس است خشت و گل و سنگ بود و تبديل به بناي متروكه اي شده بود. اين 2 برادر همت كردند و مسجد را تعمير و تكميل كردند. اين كه چه مدت ساختن نمي‌دانم، طور كه شنيدم7 قطار شتر آجر از ورامين به دماوندي آمده تا مصالح ساختماني را تأمين كند. در حدود 160 سال پيش (1250 هجري قمري ) زلزله مهيبي در دماوند، كه بناهاي زيادي را تخريب و نفوس بسياري را از بين برد. مسجد هم به سبب همين زلزله دستخوش خراب شد. مردم از محلات مختلف جمع شدند و هر محل، گوشه‌اي از مسجد را ساختند. تعمير وسط ساختمان را نيز خوانين به عهده گرفتند. اين ساختمان به همين شكل بود تا زمان مرحوم حاج عبدالله توسل كه ايشان براي مرمت و تأكيد بنا همت كرد. يكي از روزها حاج عبدالله مرا ديد و گفت: بيا و براي مسجد حوضي بساز. من هم قبول كردم. مشغول ساختن حوض شدم. چند روز بعد حاج عبدالله آمد و به من گفت: استاد نصرالله دست نگهدار فعلاً ساختن حوض را تعطيل كن. من هم اطاعت كردم. ايشان رفت ده، پانزده روز بعد معمار لرزاده را آورد و كار مسجد هم به تدريج شروع شد. آقاي مجد كه به دماوند آمدند، ايشان كار بازسازي مسجد را جدي‌تر پيگيري كرد.
در هنگامي كه بناي مسجد را مي‌خواستند خراب كنند، از طرف باستان‌شناسي آمدند و مانع تخريب ستون‌هاي مسجد شدند كه مربوط به دوران سلجوقيان بود.
مرحوم حاج عبدالله برخي از ستون‌ها را خراب كرد اما دو تا از آنها را ديگر نگذاشتند كه آن ستون‌ها به همان شكل باقي بود تا اينكه آخرين آنها بعد از انقلاب برداشته شد.
اداره باستان‌شناسي گفتند حالا كه تصميم شما بر تخريب است، پس بايد بندكشي پاي ديوار محراب و شبستان هم به همان سبك زمان سلجوقيان بندكشي شود. من اين كار را قبول كردم و با آقاي استاد محمدتقي كرماني مشغول كار شديم.
كار ما بدين شكل بود كه به جهت استحكام بندكشي ها، مقداري كتيرا را با گچ مخلوط مي‌كرديم تا گچ را نگه دارد. بندها را 7 تا 8 تا مي‌كشيديم، استاد محمدتقي رويش را پر مي‌كرد و من هم با قلم بريده به همان سبك زمان سلجوقيان تقسيم‌بندي مي‌كردم كه اكنون همان گچ بري ها باقي است.
بدين ترتيب با اخرين تعمير، بناي مسجد قديمي به طور كلي تغيير يافت. به طوري كه اصالت اصلي خود را ازدست داده و اكنون شكلي ديگر پيدا كرده است.
نوشته: مسعود نصرتی
نظر شما