مدیرانی معنوی برای پایگاه های نبوی

خبرگزاری شبستان: مسجد در میان مسلمانان از جایگاه ویژه و والایی برخوردار است به طور قطع می توان اذعان کرد، بعد از کعبه که خانه خدا و قبله آمال و آرزوهای مسلمانان است، مسجد از منظر مکانی، مقدس ترین مکان است، این اهمیت و قداست از آغاز بنای آن بوسیله فخر کائنات حضرت محمد (ص) به عنوان آموزه ای ماندگار به همه مسلمانان آموخته شد. در قرآن کریم نیز بیش از همه به جنبه معنوی مساجد تکیه شده است. تعدادی از آیاتی که مؤید این نکته مهم است را می توان به شرح ذیل برشمرد:
سوره های بقره آیات: 114،144،150،156 مائده آیه 2 اعراف آیه 29 توبه آیات: 18و 108 اسری آیه 1 حج آیه 40 فتح آیات 25 و 27 جن آیه 18.
"عبادت و راز و نیاز با خداوند نیاز واقعی و فطری هر انسان، مکمل و مقوم شخصیت او است، گرچه عبادت در هر مکانی این نیاز روحی را به طور نسبی تأمین می کند، ولی این نیاز در مسجد و عبادتگاه بهتر و کاملتر تأمین می شود بنابراین انسان بنا به فطرت خویش، معبد و مسجد را دوست می دارد و بدان عشق می ورزد. پژوهش های تاریخی نشان میدهد که معبد با انسان هم راه و هم زاد بوده است.از این رو ائمه معصومین(ع) در سخنان خویش مسجد را آشیانه و پناهگاه مومنین برشمرده اند." و "از طرف دیگر گرایش فطری انسان، او را وادار می کند، تا در مکانی که انتساب بیش تری با خداوند دارد، او را پرستش کند و با او راز و نیاز کند. جایگاهی که منسوب به خدا است، بهتر می تواند بشر را از امواج دغدغه ها و اضطراب ها دور کند و به ساحل آرامش و اطمینان برساند."

با نگاهی گذرا به تاریخ اسلام در می یابیم که علی رغم گذشت چندین قرن از ساخت اولین مسجد بدست پیامبر اسلام(ص) همچنان شأن، قداست و حیات معنوی آن حفظ شده است و هیچگاه در طول تاریخ جایگاه والای خویش را در میان عامه مردم از دست نداده است و تحت تأثیر شرایط زمانی و مکانی و نیز نوع برخورد حاکمان و سلاطین قرار نگرفته است و در طی این دوران متمادی همواره تأثیری شگرف بر اندیشه های دینی ومعنوی اجتماع مسلمانان داشته است.
اولین مسجد در اسلام که توسط پیامبر گرامی اسلام(ص)در مهاجرت به مدینه تأسیس شد، با انگیزه معنوی و بر اساس و پایه تقوا و باکارکردی معنوی بنا شده است. همچنانکه این نکته مهم و بسیار ظریف را خداوند متعال به صورت وحی به نبی مکرم اسلام(ص)گوشزد کرده است. و به آن حضرت اجازه ندادند در مسجدی که اهداف اصلی ساخت بر بی تقوایی و نفاق بوده است (مسجد ضرار) قدم بگذارند. (لا تَقُمْ فیهِ اَبَداً لَّمَسْجِدٌ اُسِّسَ عَلَی التَّقْوی مِنْ اَوَّلِ یَوْمٍ اَحَقُّ اَنْ تَقُومَ فیهِ فیهِ رِجالٌ یُّحِبُّونَ اَنْ یَتَطَهَّرُوا وَاللَّهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرینَ. تو ای رسول ما هرگز در مسجد آنها قدم نگذار و همان مسجد "قبا" که بنیانش از اول بر پایه تقوی محکم بنا شده برای اینکه در آن اقامه نماز کنی سزاوارتر است که در آن مسجد مردان پاکی که مشتاق تهذیب نفوس خودند در آیند و خدا مردان پاک و مهذب را دوست دارد).

با همین هدف بود که در تاریخ اسلام ما با مساجد مبارکه و معنویت ساز(مساجدی که به وسیله افراد نیک و با اهداف و انگیزه های عالی و الهی ساخته شده اند یا آنکه واقعه تاریخی ارزشمندی را در خود جای داده اند و بدین ترتیب ارزش اصلی آن مضاعف گشته است.) و ملعونه نفاق پرور(مساجدی که به وسیله افراد بی تقوا و با اهداف و انگیزه های ضدارزشی بنا نهاده شده اند، به گونه ای که باعث دگرگونی ارزش ذاتی و معنوی آنها گردیده است) که نماد آن مسجد ضرار بوده است، مواجه می شویم:وَّ الَّذینَ اتَّخَذُوا مَسْجِدًا ضِرارًا وَّ کُفْرًا وَّ تَفْریقًا بَیْنَ الْمُؤْمِنینَ وَ اِرْصاداً لِّمَنْ حارَبَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَیَحْلِفُنَّ اِنْ اَرَدْنآ اِلاَّ الْحُسْنی وَ اللَّهُ یَشْهَدُ اِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ ". "آن گروه منافقی که مسجدی برای زیان اسلام برپا کردند"که خلق به مسجد پیغمبر و نماز او حاضر نشوند" و مقصودشان کفر و عناد و ایجاد تفرقه کلمه بین مسلمانان و مساعدت با دشمنان دیرینه خدا و رسول بود و با این همه قسمهای مؤکّد یاد می کنند که "در بنای این مسجد" جز قصد خیر و توسعه اسلام نداریم خدا گواهی می دهد که محقّقاً دروغ می گویند."
از سوی دیگر نقش شگرف و تاثیر گذاری که مسجد در بسط و توسعه مبانی اعتقادی و معنوی دین مبین اسلام داشت امری انکار ناپذیر است. با توجه به جایگاه و نقش عظیم این مکان مقدس بود که در تمام فتوحات اسلامی که توسط لشکریان اسلام در سرزمینهای دیگر انجام می گرفت اولین پدیده جغرافیایی که منصه تحقق می یافت ساخت سریع مساجد توسط سربازان اسلام بوده است.

زیرا پیامبر گرامی اسلام (ص) امکان تبلیغ جامع الاطراف اسلام را در مساجد میسر می کرد و بستر سازی لازم جهت تعریف مسجد به عنوان پایگاهی که به طور مستمر به ترویج فرهنگ معنوی جوامع می پرداخت را فراهم کرد. این عمل پیامبر(ص) در واقع با هدف فرهنگ سازی در جهت تبیین و تقویت امور معنوی در سطح جوامع بوده است.در حقیقت اولین مکان معنوی که در سراسر گستره حکومت اسلامی به طور منظم و فراگیر پراکنده بود و حضوری چشمگیر و فعال در اداره معنوی قلوب مسلمانان داشت، مسجد بوده است.

جایگاه روحانیت در مسجد چه بود
همانگونه که پیامبر گرامی اسلام(ص) مسجد را به عنوان پایگاه اصلی و مهم خویش قرار داده و کار تبلیغی و اصلاح و هدایت معنوی جامعه را در مسجد برنامه ریزی می کردند. در حال حاضر روحانیت معظم با تأسی از سیره و سنت نبوی (ع) و بهره گیری از پتانسیل بالقوه، ظرفیت و توان بالای انسان سازی این پایگاه مهم و مقدس، ضمن شناسایی زمینه ها و حیطه های فعالیتهای متنوع و متکثر فرهنگی دینی که قابلیت اجرایی در سطح مساجد را دارا بوده و نیز استفاده از ابزار نوین تبلیغی و به کار گیری ادبیاتی کارآمد در جذب عامه مردم دراستقبال و اقبال از برنامه های مساجد با بسط و توسعه همه جانبه آن امکان ترویج فرهنگ دینی و نوسازی معنوی در سطح جامعه وجود دارد.
دراین راستا ضروری است شناخت کاملی از این دو عنصر تأثیرگذار به عمل آید. شناخت درست و صحیح میزان توانمندیهای این دو یعنی روحانیت به عنوان مرجع فکری و عقیدتی اقشار مختلف جامعه و مسجد به عنوان پایگاه تبلیغ و ترویج فرهنگ دینی و معنوی از شأن و منزلت بالایی در میان عامه مردم اجتماع برخوردار است، صورت گیرد تا در سایه هماهنگی بین این عناصر مکانی و انسانی شاهد رشد و توسعه روز افزون دین مداری و دین محوری در بین آحاد جامعه اسلامی که مقدمه فرهنگ سازی آموزه های دینی و ترویج و نوسازی معنوی درسطح جامعه است، باشیم. با توجه این که یکی از مهمترین و اصلی ترین وظیفه روحانیت معظّم تبلیغ دین مبین اسلام است، مساجد می توانند این امکان و بستر را (با توجه به جایگاه والای آن) برای آنان فراهم کنند، تا آنان بتوانند در تمام حوزه های تبلیغی و عملیاتی کردن آموزه های دینی و سیره وسنت نبوی (ص) و ائمه اطهار(ع) به فعالیت بپردازند.

مساجد تنها برای اقامه نمازهای یومیّه به جماعت نیست که روحانیون فقط به عنوان امام جماعت در آن حضور پیدا کنند. همچنانکه پیامبر گرامی اسلام (ص) بیشترکارهای اجرایی و حکومتی و نیز رسیدگی به امور تبلیغی و حتی مسائل ومشکلات مسلمین را در مسجد رتق وفتق می کردند. اکنون نیز جامعه روحانیت با تأسی از منش و روش آن بزرگوار باید مساجد را به عنوان محور فعالیتهای تبلیغی و دینی قرار داده و تمام اهتمام و تلاش خویش را جهت ترویج معنویت و کمال انسان فراهم کنند. 
با عنایت به مطالب بالا، در این مقال سعی شده است، زمینه ها وکارکردهایی که در حال حاضر امکان بازشناسی و باز تعریف آن درحوزه عملکردی مساجد وجود داشته و روحانیت می توانند جهت ترویج ابعاد مختلف معنویت از آن بهره گیری کنند، با تأکید برنقش و جایگاه مسجد ذکرشده است:

مسجد مکانی برای ترویج معنویت درجامعه
در میان اماکن و پایگاههای موجود و فعال در حوزه دین و مذهب، به طور قطع و یقین می توان ابراز کرد، که مناسب ترین و بهترین مکان به عنوان پایگاه تبلیغ و ترویج معنویت در سطح جامعه، مساجد هستند. دلایل مشروحه ذیل مؤید این ادعا است:
مسجد بیوت الله است یعنی خانه خدا، خانه ای که بنیان، ذات واصل آن با هدف بسط معنویت و دینداری بنا شده است.
محیط و فضای حاکم بر مسجد، حال و هوای معنوی دارد و فضای معنوی بر آن حاکم است.
مدیرت و نحوه اداره مسجد یک مدیریت معنوی والهی است.
صبغه مسجد، صبغه ای معنوی و بوی معنوی و خدایی دارد.
جایگاهی را که مسجد در بین عامه مردم بدان مشهور و معروف شده شهره ای معنوی و الهی دارد.
نیات و اهداف اصلی بنا کنندگان و اداره کنندگان آن عمران معنوی است. و انگیزه مادی در آن مفهومی ندارد.
کارکرد مسجد در درجه نخست کارکردی معنوی و دینی است.
ورود و حضور و جذب مخاطبان و نمازگزاران دارای انگیزه و مایه های معنوی بوده و با هدف کسب معنویت در مساجد حضور پیدا می کنند.
بروندادها و خروجی های مسجد با خمیر مایه های معنوی همراه بوده و موجبات تقویت وبسط معنویت را برای مخاطبانش فراهم می سازد.
اجتماع تشکیل یافته در مسجد، اجتماعی معنوی است.
نتایج و بازخورد حضور در مسجد احصاء رفتار و منشی معنوی است.
ارزش های حاکم بر مسجد حاوی ارزشهای معنوی است.
اهداف آرمانی حاکم برمسجد آرمانهای معنویت است.
برنامه ها و افعال و اعمالی که در مسجد انجام می گیرد تماما به طور مستقیم معنوی بوده یا در جهت تقویت و تثبیت معنویت در مخاطبان اجرا می شود.

بازیابی نقش مسجد در ایجاد و تقویت معنویت در جامعه
بازشناسی و باز تعریف نقش و کارکرد معنوی مسجد در صدر اسلام با هدف احیاء و بسط زمینه ها و بسترهای توسعه این امر مهم جهت محوریت یا متن ابعاد مختلف دینی در جامعه امروز بسیار ضروری است.بازکاوی چنین نقشی در عصر پیامبر گرامی اسلام(ص) ما را به این مهم رهنمون می سازد که برای وصول به چنین هدف آرمانی باید مراحل مختلفی را طی کرد و این مراحل را به طور دقیق واحسن و بر اساس سلسله مراتب به انجام رساند. تا بتوان به موفقیت دست یافت. این مراحل که در زیر مورد اشاره قرار دارد بر اساس برداشت و فهمی است که از آموزه های دینی در ارتباط با مسجد و ابعاد معنوی آن و نیز نقش معنوی مسجد در سالم سازی اجتماع دریافت شده است، ارائه می شود:

فرآیند احیاء و ترویج معنویت در سطح جامعه توسط مساجد
الف) پالایش شکلی وماهوی:
در این مرحله پالایش می بایست هم به صورت شکلی و هم به صورت ماهوی باشد. اگرچه پالایش ماهوی و معنایی بیش از شکلی تاثیر گذار و مؤثر است.
پالایش در امور ماهوی هم به امور ذهنی و درونی (نیات واهداف) و هم به رفتارها و افعال ،بانیان و واقفان و منابع انسانی فعال مسجد بستگی دارد (تا شامل مصداق مساجد مبارکه شده وخدای نکرده وجه شبه مساجد ملعونه قرار نگیرند) از طرف دیگر حضور در مسجد به خصوص توسط نمازگزاران، نیاز به الزاماتی دارد (اخلاص در حضور مسجد، پاک بودن فکری و ذهنی و نیّت خدایی )که اگر این الزامات فراهم نشود. اصل ایجاد و تقویت کارکرد معنوی مسجد دچار اشکال می شود.
همچنین در پالایش شکلی، نقشی که نمایه و آرایه های ظاهری مسجد می تواند در ایجاد جاذبه و جلب نظر عموم ایفاء کند مورد نظر است و البته در این خصوص از نقشی که عوامل دافعه از منظر شکلی و فیزیکی مسجد می توانند ایجاد کند، نباید غافل شد.( مانند مناسب نبودن سیستم نظافت و گرمازا و خنک کننده و نیز تنظیف و بهداشت مسجد).
بنابراین پیش زمینه و مقدمه حضور معنوی مخاطبان در مسجد در وهله نخست مستلزم پالایش ذهنی و درونی بانیان و فعالان مسجد به ویژه ائمه جماعات مسجد است، زیرا با توجه به اینکه ائمه جماعات نقش بسیار مؤثری در تبلیغ معنویت دارند، می بایست از اخلاص در گفتار و عمل و رفتار برخوردار باشند تا بتوانند در اهالی مسجد تأثیر گذاری عمیق ایجاد کنند و در وهله بعدی پالایش فیزیکی و شکلی مسجد با هدف افزایش انجذاب و تجلیب همانند توجه به بهداشت مسجد است. چرا که این امر مقدمه حضور گسترده تر نمازگزاران برای بهره گیری معنوی از حضور در مسجد است.

آرایش و ساماندهی روحانیون ومبلغین مساجد
اگر نگاهی به وضعیت موجود مساجد از حیث منابع انسانی به خصوص ائمه جماعات که نقش محوری در مدیریت و برنامه های اجرایی مسجد دارند، داشته باشیم در خواهیم یافت که از تعداد قریب به شصت هزار مسجد موجود در سطح کشور بیش از نیمی از آنها غیر فعال بوده ویا فقط در ایام ومناسبتهای خاص فعال می باشند و تنها حدود سه هزار مسجد به صورت مستمر اقامه نماز کامل (مغرب وعشاء، ظهر وعصر و صبح) دارند.
تعداد مساجدی که اقامه نماز مغرب وعشاء دارند تنها نیمی از مساجد کشور را تحت پوشش قرار می دهند. از طرفی دیگر، بسیاری از مساجد فعال موجود نیز از داشتن منابع انسانی کاردان و کارآمد و قوی (ائمه جماعت ، مدیران فرهنگی، هیئت امناء ،خادم) محرومند. بخشی از معضلات موجود در بخش منابع انسانی مساجد به عدم آرایش و ساماندهی و سازماندهی مناسب و نیز اجرای برنامه های آموزشی برای ارتقاء سطح آگاهی و دانش آنها در حیطه وظایف محوله و تغذیه فکری برای آنها بر می شود.
آرایش به معنای ساماندهی منابع انسانی برای مساجد و مخاطب شناسی و شناخت کامل ویژگیها و شاخصهای فرهنگی، نژادی، قومی و خرده فرهنگهای اهالی مسجد است. این شناخت به متولیان امر این امکان را می دهد تا به نحو صحیح ، کاربردی و دقیق، برنامه ای هدفمند تدارک ببینند و در انتخاب امام جماعت (که به عنوان نفر اول مسجد محسوب می گردد) طوری برنامه ریزی کند که حداکثر بازدهی و تأثیر گذاری را بر نمازگزاران و اهالی محل ایجاد کند و از این طریق زمینه های بسط معنویت فراهم شود.

پایان پیام/