وضعیت مساجد در قرون وسطا چگونه بود

به گزارش گروه مسجد و کانون های مساجد خبرگزاری شبستان: طبق تحقیقاتی که در کتاب «زندگانی مسلمانان در قرون وسطی» انجام گرفته «مسجد» در حدود ماوراء النهر و مرکز مهمترین وقایع تاریخ عالم اسلام دارای تصویری به شرح زیر بوده است:

« در دوره قرون وسطی، یعنی در طی عصر میانین و قرون تازیگری، مسجد یک مکان مقدس مذهبی به معنی دقیق کلمه نبود بلکه در مسجدهای آن روزگار غیر از عبادت بسیاری از فعالیت های فرهنگی و اجتماعی نیز صورت می گرفت، یگانه مکان مقدس مسلمانان که در آنجا مراسم حقیقی گوسفندکشان انجام می گرفت «کعبه» واقع در مکه بود.

مسجدهای آن دوره حیاطی بزرگ داشت که در وسط آن حوض و چاه آب یا چشمه ساری وجود داشت. در اطراف مسجد رواق یا سرسرائی ساخته شده بود که به ایوان های چندی که از جهت بزرگی و کوچکی و تزئینات یکسان نبودند راه داشت.

بعضی از ایوان ها و تالار یا شبستان های مسجدها چندان بزرگ بود که هزاران نفر مومن به آسانی می توانستند در آن مجتمع شده نماز بگذارند؛ بعضی دیگر از شبستان ها برای تحصیل دانشجویان و برخی دیگر به برگزاری جشن ها و سایر امور مورد علاقه گروندگا و مسلمانان اختصاص داشت. تنها پس از مسلمان شدن مغولان از قرن پانزده و شانزده میلادی به بعد مسجد به صورت عبادتگاه در آمد و همه گونه فعالیت های غیردینی در آن ممنوع شد، لکن در عهد تازیان هر نوع تجمع سلامی در مسجد صورت می گرفت... .

به همین مناسبت وقتی که مورخان از وجود 10هزار یا بیست هزار مسجد در بلاد مهم اسلامی نظیر قرطبه و بغداد دم می زدند نباید در شگفتی فرو رفت. این مسجدها فی الحقیقه باشگاه های آن بلاد بودند، درهای مسجد شب و روز باز بود با اینکه اصولا خدام و متولیان مسجدها مکلف بودند که در نظافت، تمییز کردن چراغ ها و بستن درها پس از نماز مراقبت و کوشش کنند و از ورود کودکان و چهارپایان و غیر ذالک در آن ممانعت ورزند، عملا به این امور توجه داشتند، بلکه رهگذران گدایان و خانه به دوشان پس از نماز روی به مسجد می آوردند و آن را شبخانه می پنداشتند. مردم عادی پس از ادای نماز ساعت ها برای ملاقات دوستانف کسب اطلاعات یا پراکندن اخبار نو در محوطه مسجد باقی می ماندند.

در همین مسجدها که هنگامه گیران و نقالان مردم را سرگرم می داشتند، بسیاری از مردم محل ملاقات و گفت وگوهای خود را در مسجد تعیین می کردند. نامه نگاران محل های مخصوصی داشتند، بیکاران از بام تا شام تا هنگامی که چراغ های مسجد روشن بود به تفرج و تماشا و گفت وگو اشتغال داشتند. «مقدسی» که تاریخ خود رادر حدود 985 میلادی به پایان رسانیده می گوید که یک شب شاهد صد مجمع مختلف در مسجد جامع قاهره کهنه بوده است.

«ابن حوقل» متوفی (977-م) از اینکه بی خانمانان و سوداگران قسمتی از صحن مسجد  را برای کسب و کار خود فرو گرفته بودند اظهار شگفتی می کند.مسجد هایی که در قصبه ها و شهرهای درجه دوم بنا می کردند کوچک و فاقد تزئینات بود. در این مسجدها معمولا چاه آبی میان صحن حفر می کردند ولی در شهرها هر کویی مسجدی جداگانه داشت و در شهرها، بر حسب اهمیت و موقعیتی که داشتند یک یا چند مسجد جامع نیز دیده می شد.

منبر را که در حکم «تریبونال» و محکمه و ایوان بزرگ بود در مسجد جامع می نهادند و نماز جمعه و مراسم خطابه آدینه احیانا در این مسجد برگزار می شد. به همین مناسبت مسجد جامع را مسجد جمعه یا آدینه نیز می گفتند ولی پس از توسعه شهرها نماز جمعه را در مصلی می گذاردند که میدان وسیعی بود و در ربض یعنی حوالی شهرستان و در مسجدها ده ها هزار مومن گرد می آمدند در حالی که مسجدهای معمولی گنجایش چنین جمعیتی را نداشتند.

کف شبستان های مسجدهای عادی و درجه سوم معمولا حصیر پهن بود ولی در مسجدهای طراز اول حصیرهای گرانبهای مغربی یا حصیرهای عبادانی «آبادانی» می گستردند.

ادامه دارد...

منبع: کتاب مسجد «نهاد عبادت و ستاد ولایت»‌