ضرورت حفظ محوریت مساجد/ با عزاخانه موقتی مساجد را از رونق نیندازیم

به گزارش خبرگزاری شبستان از رشت، محرم که می‌آید شهر بوی زیارت به خود می‌گیرد. در کنار سیاه پوش شدن لباس تنت این روزها از هر کوچه و خیابانی که عبور می کنی سیاه پوش عزای امام حسین(علیه السلام) شده است. برپا شدن تکیه‌ها و خیمه‌ها در کنار خیابان‌ها و سر کوچه‌ها هم حال وهوایی دارد. عصر می‌رسد و در راه رفتن به مسجد جوان‌هایی را می‌بینم که گرم پذیرایی دلدادگان عشق ابا عبدالله(علیه السلام) هستند. کمی جلوتر کنار علم تکیه داده شده به دیوار یک حسینیه تعدادی دیگر ایستاده‌اند و گرم صحبتند. کمی آن‌طرفتر تعدادی مهیای برپا کردن پرچم و زنجیر و سنج و طبل...

اما واقعا الان چه کسی داخل مسجد نشسته است؟ به فکر فرو می‌روم که راستی مگر مسجد خانه خدا و محل عبادت نیست، مگر امام حسین(علیه السلام) برای احیای دینش به شهادت نرسید، پس چرا جوانان شهر من برای گوش سپردن به وعظ و خطابه کمتر به مساجد می‌آیند؟ اصلا چرا با وجود مساجد، تکیه، حسینیه، فاطمیه و زینبیه و حتی عزاداری، روضه‌خوانی و برگزاری سفره‌های چند روزه در محرم، صفر و فاطمیه در منازل شکل گرفت...

در تعریف جایگاه مسجد، احادیث و سخنان بی‌شماری آمده و همه می‌دانند که مسجد اولین پایگاه مذهبی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و نظامی مسلمانان است. در جهان تشیع و کشورهای شیعه مذهب، یکی از اماکن مهمی که برای انجام مراسم عزاداری و سوگواری از آن استفاده می شود، مسجد است.

در گذشته شاید به دیل آنکه تعداد مساجد موجود جوابگوی تعداد عزاداران نبود متدینین، بزرگان و علما نسبت به ایجاد حسینیه و تکیه اقدام کردند.

از این رو در نگاهی به تاریخ می‌بینیم که خیمه سوگواری، رسمی قدیمی در بین مردمان ایران بوده است. مردم دوره آل‌بویه، به دستور معزّالدوله دیلمی در سال ٣٥٢ق، در عاشورا خیمه‌هایی برای عزاداری در خیابان‌ها برپا می‌کردند. در برپایی خیمه، از داربست‌های چوبی یا فلزّی استفاده می‏‌شد و روی آن را با پارچه‌های برزنتی می‏‌پوشاندند که این رسم همچنان باقی است.

روضه‌خوانی و عزاداری، از زمان ائمّه(علیهم السلام) شروع شد و در زمان آل‌بویه، جهشی در این زمینه اتّفاق افتاد که یکی از مهم‌ترین مراحل عزاداری امام حسین(علیه السلام)، بعد از قدرت یافتن سلسله آل‌بویه در قرن چهارم هجری است. صفویّه، دولت شیعی بود و از رسوم دربار آن روزگار این بود که شاعران در رثای امام حسین و ائمّه شعر می‌گفتند و صله دریافت می‌کردند؛ همچنین زمانی که روضه‌خوانی رونق یافت، کتاب‌های مقتل زیادی نیز نوشته شد. در این زمان کتاب «روضة الشّهداء» به رشته‎ تحریر درآمد و قوّه‎ محرّکه‌‎ای برای پیدایش مراسم محرّم شد که از بطن آن، سبک تازه‎ای از فعّالیّت‌ به نام روضه‎‌خوانی یا قرائت «روضة‌الشّهداء»، به وجود آمد.

سفارش آموزه‌های اسلامی به برگزاری مجالس عزاداری در سوگ معصومان(علیه السلام)

امام باقر(ع) در این مورد فرمودند: «إِذَا کَانَ ذَلِکَ الْیَوْمُ بَرَزَ إِلَى الصَّحْرَاءِ... ثُمَّ لْیَنْدُبِ الْحُسَیْنَ(ع) وَ یَبْکِیهِ وَ یَأْمُرُ مَنْ فِی دَارِهِ بِالْبُکَاءِ عَلَیْهِ وَ یُقِیمُ فِی دَارِهِ مُصِیبَتَهُ بِإِظْهَارِ الْجَزَعِ عَلَیْهِ وَ یَتَلَاقَوْنَ بِالْبُکَاءِ بَعْضُهُمْ بَعْضاً فِی الْبُیُوتِ وَ لْیُعَزِّ بَعْضُهُمْ بَعْضاً بِمُصَابِ الْحُسَیْنِ(ع)؛ (شایسته است که شیعه ما) در روز عاشورا به سوی صحرا برود و سپس بر حسین(ع) ندبه و عزادارى و گریه کند و به اهل خانه خود دستور دهد که بر او (امام حسین(ع)) بگریند و در خانه‏اش با اظهار گریه و ناله بر حسین(ع)، مراسم عزادارى برپا کند و یکدیگر را با گریه و تعزیت و تسلیت‌گویى در سوگ امام حسین(ع) در خانه‏هایشان ملاقات کنند.

در مقاله آسیب شناسی «وجود رقیب برای مسجد» از حسین اسلامپور که مورخ  ۱۳۹۳/۰۹/۱۵ در مرکز رسیدگی به امور مساجد منتشر شده است نیز آمده است؛

 تاریخچه به وجود آمدن تکّیه در ایران

تکّیه در جهان اسلام در ابتدای حکومت عثمانی مطرح شد که اقامتگاه صوفیان بود و برخی افراد مانند ابن‌سبیل و نیازمندان در آن سکونت داشتند و پس از مدّتی تکّیه جایگاه عبادت و اقامت درویشان شد. تکّیه‌ها در آغاز در ایران کارکرد دیگری داشتند و در دوره صفویان برای نخستین‌ بار، تکّیه‌ها کارکرد عزاداری برای امام‌ حسین(علیه السلام) پیدا کردند.

تکّیه، به معنای محل آسایش، طاق، قبه، حسینیه‌ای که در آن روضه می‌خوانند، جای تعزیه‌خوانی و جای روضه‌خوانی بوده و جمع آن، تکایا است. همچنین، به مفهوم پشت دادن به چیزی، جایی وسیع برای انجام مراسم عزا و روضه‌خوانی و اسمی قدیمی برای جای نگه‌داری مستمندان است. تکّیه، محلّ برگزاری مراسم روضه‌خوانی و سوگواری و جای زندگی درویشان و زاهدان است. تکّیه بستن به معنی درست کردن یا ساختن تکّیه به صورت برپاکردن چادرهایی است که در کوچه یا محلّه مرسوم بود.

تکّیه در آن زمان مکانی بود که صوفیان در آن پیرامون شیخ، گرد آمده و مراسم ذکر و نیایش و آداب صوفیانه را انجام می‌دادند. پس از مدتی، برخی مشکلات اصناف و مسائل اقتصادی و مشاعره و مناظره در تکایا انجام می‌شد. کم‌کم به‌خاطر علاقه و الفتی که صفویان به اهل‌بیت(علیهم السلام) داشتند، کارکرد تکیه‌ها دگرگون و به مکانی برای سوگواری اهل‌بیت، به‌ویژه در ماه محرم تبدیل شد. توجه به مقوله عزاداری و فعالیت‌های مذهبی در تکایا بیشتر در اواخر دوره صفویان و اوایل زندیان شدت گرفت.

تکیه‌ها بر چهار پایه اساسی ساختار می‌یافتند. مرکز شهر، مرکز محله، عنصر ارتباط ‌دهنده، گذر اصلی و میدان. برخی از آنها در طول سال غیر فعال بودند و از آنها برای خشک کردن و نگهداری و انبار کردن برخی محصولات کشاورزی و خواربار استفاده می‌کردند. در ایّام عزاداری محرّم و صفر با همبستگی اهالی شهر یا محله، تکایا تمیز می‌شد و چادر عزا برافراشته می‌گردید.

بر اساس آمار سال ١٣٧٥ تعداد ١٧٠٧ تکیه در ایران وجود داشت که مازندران بیشترین تعداد یک هزار و ۱۳۵ تکیه و استان تهران ٥٨ تکیه را دارا بودند.

این بناها نذر حضرت ابوالفضل(علیه السلام)، سقای کربلا، بوده و زیارتگاه محسوب می‌شوند و در پای این بناها قربانی می‌کنند. همچنین بیشتر سفره‌ها و مراسم‌های منتسب به آن حضرت به قصد قربت در همین مکان برگزار می‌شود. در این مکان برخی امور مربوط به سیراب کردن عزاداران تشنه در مراسم‌های محرم و دستجات با طبخ چای، تهیه و توزیع شربت و سایر نوشیدنی‌ها بر حسب وضعیت آب و هوا، برای عزاداران انجام می‌شود.

تعزیه‌خوانی عامل اصلی توسعه تکایا بعد از اعمال صوفی‌گری بوده است

تکیه از خاستگاهی به مراتب ضعیف‌تر از مسجد برخوردار است و منزلت آن با مساجد به عنوان بیت‌الله قابل مقایسه نیست. عامل اصلی توسعه تکایا بعد از اعمال صوفی‌گری، تعزیه‌خوانی بوده است. با تحلیل روند تاریخیِ ایجاد و توسعه و گسترش تکایا مشخّص می‌شود که در بنا نمودن برخی، نیات غیرمسجدی دخیل بوده است. یکی از آسیب‌های تکایا این است که ضمن کاهش رونق مساجد، برخی فعالیت‌های غیرمسجدی(به خاطر تقدس کمتر) در آن انجام می‌شود. همچنان که برخی احکام فقهی مسجد و تحقیقاتی (حضور بانوان معذور و حتی حضور افراد غیرمسلمان) که در نگهداری تکایا در نظر گرفته شده بر این مطلب گواهی می‌دهد.

تکایا بخشی از فرهنگ و نگرش‌های اجتماعی محلات و روستاها و برخی شهرها را تشکیل می‌دهد شاید اعتقاد دارند که وجود بنای تکیه در کنار بنای مسجد خود به رونق و اعتبار مسجد در نظر عموم بیفزاید.

در دو استان گيلان و مازندران نيز تکيه هاي بسياري با معماري و مصالح خاص و متناسب با محيط، از دورة قاجار، باقي مانده است. ملگونوف، جهانگرد روس، در 1275/ 1858 به 36 تکيه در شهر رشت و تکايايي که جزء مجموعه هاي بزرگتر بناهاي مذهبي اند، اشاره کرده است(ص 176ـ177؛ نيز رجوع کنيد به فراهاني، ص 39). شهرهاي رودسر(ملگونوف، ص 167)، لاهيجان (همان، ص 160؛ دايرة المعارف تشيّع ،ذيل «تکية بقعة پيرعلي ») و لنگرود (ملگونوف، ص 164) نيز تکيه هاي قديمي و زيبايي دارند.

اصل‌بودن مسجد و فرع بودن تکیه باید تبیین شود

راه‌حل کنونی این است که نگرش‌های فرهنگی متضاد با مسجد در خصوص تکیه ‌که در اذهان مردم وجود دارد، با تبلیغات مسجدی توسط امامان جماعت و متولیان مساجد و بر اساس آموزه‌‌های قرآنی اسلام اصلاح شود و برحسب مورد با نگرش‌های اسلامی غنی‌سازی گردد. به عبارت دیگر، اصل‌بودن مسجد و فرع بودن تکیه باید تبیین شود. سپس باید تکایا را در قالب مدیریت مسجدی اداره کرد و تکایا را جزئی از زیرمجموعه مساجد و تحت لوای آن و زیر نظر متولّیان مسجدی(نه در قالب یک متولّی خود مختار) و برحسب قوانین و تفکرات مسجدی مدیریت کرد. با این‌گونه مدیریت، تکایا می‌تواند محل برخی از فعالیت‌های مسجدی مانند مراسم‌های زنانه، مجالس جوانان و نوجوانان و برخی فعالیت‌های دیگر باشد که همزمان و همراه با مکان مسجد برگزار می‌شوند.

متأسفانه با وجود برخی مساجد بزرگ و فعال، امروز حسینیه‌ها کارکردهای زیادی دارند. کارکرد اختصاصى حسینیه‌‏ها، برگزارى مراسم سنتى عزادارى و روضه‌خوانى، به‌‏ویژه براى امام حسین(علیه السلام) و یارانش و کارکرد عمومى‏شان، شامل برگزارى آیین‏‌هاى مذهبى و فرهنگی، تشکیل صندوق‌های قرض‌الحسنه، سکونت‏گاه موقت زائران در شهرهای زیارتی، تقویت روحیه همدلی و... است.

شاید گاهی به دلیل عدم فعالیت مناسب مسجد و به دلیل بسته بودن درب آن گاهی اوقات، برخی فعالیت‌های خاص مسجد، مانند برگزاری کلاس‌های اخلاق، قرآن و احکام و... در سرای محله‌ها و یا حسینیه‌ها برگزار می‌شود که این امر با «مسجد طراز اسلامی» مغایر است.

جوانان برای بهرگیری از معنویت ماه محرم به مساجد بیایند

حجت الاسلام کمال تجدد، امام جمعه بخش سنگر در گفتگو با خبرنگار خبرگزاری شبستان با تسلیت ایام محرم و شهادت سید و سالار شهدا با بیان اینکه سیاستی در زمان قدیم بود که مردم را از مساجد دور کند، اظهار کرد: اگر آن سیاست ها که در کار هر مسجد تکیه ای زده شود بخواهد همچنان دنبال شود باید زوایای آن مورد توجه باشد و گرنه در غیر اینصورت امر مطلوبی نیست.

وی با بیان اینکه امام حسین(علیه السلام) کشته شد تا ما از مسجد فاصله نگیریم، افزود: امام حسین(علیه السلام) کشته شد تا ما به مقدسات نزدیک تر شویم.

کارشناس مذهبی بیان کرد: زمانی باید خیمه ای، تکیه ای زده شود تا آنهایی که معذوریت دارند و نمی‌توانند وارد مسجد شوند بتوانند در کنار مسجد از سفره معنوی که برپا می شود، استفاده کنند.

حجت الاسلام تجدد، با شفای عاجل برای همه بیماران، افزود: بیماری‌های جسمی فراوانی همچون مشکل زنان، بی اختیاری ادراری، بواسیر و... به انسان بیمار اجازه نمی دهد به واسطه عدم طهارت وارد مسجد و مکان مقدس شوند.

وی با اشاره به اینکه برای اینگونه بیماری‌ها باید در کنار مسجد فضای مناسبی برای حضور این افراد مومن و ولایی ساخت، تصریح کرد: ولی اگر حسنیه‌ها و تکیه‌هایی خارج از فضای مسجد برپا شود که موجب جدایی مردم از مسجد شود صحیح نیست.

حجت الاسلام تجدد، اضافه کرد: شدیدا به جوان ها توصیه میکنم که در این ایام محرم برای بهره گیری از معنویت این ماه در مساجد حضور یابند و مسجد خانه خدا را بیشتر مورد توجه و دقت خود قرار دهند.

وی با تاکید بر اینکه حضرت ابا عبدالله و یارانش شهید شدند تا با نام حسین(علیه السلام) خدای حسین زنده شود، گفت: واقعه کربلا از این رو اتفاق افتد که نام خدا با تمام زوایای الهی مورد قداست ما قرار بگیرد نه اینکه برنامه‌های آن عاملی برای فاصله گرفتن ما و جوانانمان از مساجد شود.

حجت الاسلام تجدد، اذعان کرد: تا زمانی که می توانیم نباید در حاشیه مسجد چیزی ساخته شود تا موجب شود چراغ  مسجد خاموش شود.

وی با ابراز امیدواری از اینکه تمام عزاداری‌های مخلصانه ما مورد امضاء و توجه حضرتش قرار بگیرد، گفت: باید رهپویان واقعی سرخ حسینی باشیم.

حجت الاسلام تجدد، خاطر نشان کرد: ما باید با ساخت مساجد مناسب، مساجد را به حسینیّه و عزاخانه واقعی در ایام محرم و صفر و فاطمیه و... تبدیل کنیم نه اینکه عزاخانه موقتی یا حسینیه بسازیم و مساجد را از رونق بیندازیم.

وی با تاکید بر حفظ محوریت مساجد، تصریح کرد: نباید از یاد ببریم که مکان‌هایی جز مسجد فقط زمانی در اولویت قرار می گیرند، که مسجد به اندازه کافی نباشد یا فضای مساجد موجود جوابگوی تعداد عزاداران نباشد.

حجت الاسلام تجدد، در ادامه یادآور شد: مراسم عزاداری امام حسین(علیه السلام) باید با حفظ قداست نهضت عاشورا و ارزش‌های انقلابی همراه باشد تا مانع هرگونه تخریب و سوء‌استفاده از برنامه‌های آن برای دشمنان سودجو و مغرضان ‌شود.