فلسفه وضو از دریچه دانش نوروفیزیولوژی

خبرگزاری شبستان - سرویس قرآن و معارف: "با توجه به نقشه آدمک حسی، روشن است که وقتی در جریان وضو، داخل دهان، صورت، ساعدها، کف دست‌ها، جلوی سرو روی پاهای آدمک حسی، تحریک شوند، قسمت اعظم قشر حسی، تحریک می‌شود و هوشیاری به سطح بالایی می‌رسد، در حالی که فقط چیزی، حدود 20٪ از سطح بدن مرطوب شده است. اگر شخص به عوض وضو گرفتن تمامی بدن خود (یعنی 5 برابر مساحت وضو) را می‌شست، چیز زیادی بر تحریک ناشی از وضو، افزوده نمی‌شد؛ به عبارت دیگر، اگر برنامه وضو به گونه فعلی نبود ومناطق دیگری از بدن شسته می‌شدند، چنین اثری به دست نمی‌آمد. پس وضو، با مرطوب کردن 20٪ از سطح بدن، تقریباً کار مرطوب کردن تمام بدن را انجام می‌دهد و این موضوع واقعاً یک معجزه است.

در حقیقت، شرع مقدس خواسته است، با سهل‌ترین عمل و کمترین زحمت، بیشترین اثر حاصل آید که همانا نشاط و توجه کافی برای به جا آوردن نماز است. اما بهترین شیوه تحریک حسی، به منظور تولید نشاط، استفاده از آب است؛ زیرا هم بی‌خطر بوده و هم بهداشتی است و به علاوه، از لحاظ روانی هم خوشایند است."

یکی از سوالاتی که ممکن است برای نمازگزاران مطرح شود این پرسش است که چرا ما پیش از آغاز نماز وضو می گیریم و به عبارت دیگر فلسفه وضو چیست؟ در خصوص فلسفه وضو با استفاده از روايات اهل بيت عليهم السلام می توان امور زیر را بیان کرد:

وضو و تقويت روحيه تعبد و بندگي

يكي از مهمترين فلسفه هاي تمامي دستورات الهي از جمله وضو، تقويت روحيه تعبد و بندگي است، چرا كه به وسيله همين فرامين است كه ميزان اطاعت پذيري و بندگي ايمان آوردندگان در برابر خداوند متعال ظهور و بروز مي نمايد، هر چند علت اصلي اين دستورات برايشان مخفي و پوشيده باشد. لذا خداوند متعال در قرآن فرموده است:« ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَديدُ الْعِقابِ/  آنچه را رسول خدا براى شما آورده بگيريد(و اجرا كنيد)، و از آنچه نهى كرده خوددارى نماييد؛ و از(مخالفت) خدا بپرهيزيد كه خداوند كيفرش شديد است!».

از همين رو يكي از فلسفه هايي كه در احاديث اهل بيت عليهم السلام  براي دستورات الهي از جمله وضو بدان تصريح شده، تقويت روحيه تعبد و بندگي نسبت به فرامين الهي است، امام باقر عليه السلام فرموده اند:« إِنَّمَا الْوُضُوءُ حَدٌّ مِنْ حُدُودِ اللَّهِ لِيَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ يُطِيعُهُ وَ مَنْ يَعْصِيه/  وضوءيكي از حدود دستورات الهي است كه خداوند براي شناسايي مطيع و عاصي آن را واجب فرموده است.»

مقدمه ای برای آراستگي درون

از ديگر مسایلي كه در روايات درباره فلسفه وضو بدان اشاره شده، طهارت و پاكيزگي ظاهري است. امام رضا عليه السلام در توجيه يكي از شاگردان خود چنين مي فرمايد:«فَإِنْ قَالَ قَائِلٌ فَلِمَ أُمِرَ بِالْوُضُوءِ وَ بُدِئَ بِهِ قِيلَ لِأَنَّهُ يَكُونُ الْعَبْدُ طَاهِراً إِذَا قَامَ بَيْنَ يَدَيِ الْجَبَّارِ عِنْدَ مُنَاجَاتِهِ إِيَّاهُ مُطِيعاً لَهُ فِيمَا أَمَرَهُ نَقِيّاً مِنَ الْأَدْنَاسِ وَ النَّجَاسَةِ.../ اگر كسي بگويد چرا خداوند امر فرمود به وضو و به آن آغاز كرد؟ پاسخ مي گوئيم: براي آنكه عبد در مقام مناجات و گفتگو و در حال ملاقات با خالق پاك و طاهر باشد.» البته همین طهارت ظاهری زمینه ساز طهارت باطنی است لذا امام رضا  عليه السلام در تبيين يكي ديگر از فلسفه هاي وضو طهارت باطني را مورد توجه قرار داده و فرموده اند:«بدان جهت به گرفتن وضو امر شده كه... دل را براى قيام در حضور حضرت پروردگار پاكيزه مى‏سازد» ^[1].

وضو  نشاط آفرین است

يكي ديگر از فلسفه هاي وضو ايجاد آمادگي و نشاط براي قرار گرفتن در حضور پروردگار به هنگام مناجات با خداوند است. در اين باره نيز امام هشتم عليه السلام فرموده اند:«بدان جهت به گرفتن وضو امر شده كه... كسالت و خواب را از آدمى دور مى‏كند»

نگاه علم جدید به فلسفه وضو

این سوال از دو منظر قابل پاسخ گویی است. اول "نقش معنوی شستشو و مسح این اعضا در نماز" است. بر اساس حديثي كه از امام رضا عليه السلام در خصوص چرايي شكل خاص وضو و اين كه چرا در وضو تنها اين چند عضو مورد توجه ويژه قرار گرفته اند مي توان گفت مهمترين دليل، توجه خاص به اين چند عضو در وضو آن است كه تمامي اين اعضا در نماز به كار گرفته مي شوند، چرا كه انسان به هنگام نماز با صورت سجده مي كند. با دست از ذات خداوند متعال درخواست مى‏كند و با سر در ركوع و سجود به خدا رو مى‏آورد و در نماز با پاها برمى‏خيزد و مى‏نشيند.

اما منظر دوم،  "فوائد جسمی شستشو و مسح اعضاي وضو" است. علاوه بر آثار معنوی گفته شده با پیشرفت دانش بشری نتایج جالبی در خصوص شستن و مسح این چند عضو خاص به دست آمده است که به یکی از موارد آن اشاره می نمائیم.

امروزه، دانش نوروفیزیولوژی (Neurophysiology) و شاخه‌های مختلف این علم از جمله نوروسایکولوژی (Neuropsycholugy) که به بررسی کارکرد سیستم عصبی می پردازد، به پیشرفت‌های چشمگیری نایل آمده است.

از دیدگاه علم فیزیولوژی، مغز یک سیستم رایانه‌ای فوق العاده پیشرفته است و مانند رایانه دارای مسیرهای ورودی (راه‌های حسی)، بخش ذخیره اطلاعات (حافظه)، بخش تحلیل اطلاعات و نتیجه‌گیری (تفکر) و مسیرهای خروجی (راه‌های حرکتی) می‌باشد. اطلاعات دیداری، شنیداری، چشایی، لامسه و غیره از طریق راه‌های حسی وارد مغز شده در حافظه ذخیره می‌شوند و یامورد تحلیل قرار می‌گیرند آنگاه فرامین خروجی از طریق راه‌های حرکتی به اعضا منتقل می‌گردند و اعضا را وادار به عمل می‌سازند.

دسته ای از حواس هستند که در سرتاسر بدن وجود دارند و به عضو خاصی اختصاص ندارند، به اینها اصطلاحاً«حواس پیگری» گفته می‌شود. مانند لامسه، درد، حس‌ سرما و گرما، حس فشار، حس ارتعاش و امثال آنها. برای اینکه این حواس ادراک شوند باید به منطقه ویژه‌ای از قشر خاکستری مغز به نام «قشر حسی» مخابره شوند. حس هر بخشی از بدن به قسمت خاصی از قشر حسی ارسال می‌شود. به عبارت دیگر هر قسمت از قشر حسی به بخش معینی از بدن مرتبط است. پس در قشر حسی بخش‌های متناظری با اعضای بدن وجود دارند و اگر نقشه آنها را طراحی کنیم دقیقاً شکل یک آدمک به دست می‌آید که آنرا«آدمک حسی» یا (Sensoy homonculus) نامیده‌اند. صورت و دست‌های این آدمک حسی بسیار بزرگ است، در حالی که تنه، ران‌ها و ساق پاهای آن بسیار کوچک هستند. همچنین کف پای آدمک نیز بزرگ است. در آدمک حسی، اعضایی که بزرگتر هستند، حساسیت بیشتری دارند. به همین جهت است که حساسیت دست و صورت انسان، بیش از پا و تنه است. در صورت و دست تعداد گیرنده‌های حسی فراوان‌تر است و این اعضا گرچه نسبت به کل بدن کوچک هستند؛ اما پیامهای عصبی زیادی به قشر مغز مخابره می‌کنند. لذا دقت حسی این بخش‌ها بالاتر می‌باشد و تصویر آنها در آدمک حسی بزرگ است.

اگر ما به نقشه دقیق آدمک حسی توجه کنیم، به راحتی درمی‌یابیم که اعضای بزرگ آدمک حسی تقریباً همان اعضایی هستند که در هنگام وضو گرفتن، مرطوب می‌شوند و عبارتند از صورت، دستها و پاها (از مچ تا انگشتان).

با توجه به نقشه آدمک حسی، روشن است که وقتی در جریان وضو، داخل دهان، صورت، ساعدها، کف دست‌ها، جلوی سرو روی پاهای آدمک حسی، تحریک شوند، قسمت اعظم قشر حسی، تحریک می‌شود و هوشیاری به سطح بالایی می‌رسد، در حالی که فقط چیزی، حدود 20٪ از سطح بدن مرطوب شده است. اگر شخص به عوض وضو گرفتن تمامی بدن خود (یعنی 5 برابر مساحت وضو) را می‌شست، چیز زیادی بر تحریک ناشی از وضو، افزوده نمی‌شد؛ به عبارت دیگر، اگر برنامه وضو به گونه فعلی نبود ومناطق دیگری از بدن شسته می‌شدند، چنین اثری به دست نمی‌آمد. پس وضو، با مرطوب کردن 20٪ از سطح بدن، تقریباً کار مرطوب کردن تمام بدن را انجام می‌دهد و این موضوع واقعاً یک معجزه است.

در حقیقت، شرع مقدس خواسته است، با سهل‌ترین عمل و کمترین زحمت، بیشترین اثر حاصل آید که همانا نشاط و توجه کافی برای به جا آوردن نماز است. اما بهترین شیوه تحریک حسی، به منظور تولید نشاط، استفاده از آب است؛ زیرا هم بی‌خطر بوده و هم بهداشتی است و به علاوه، از لحاظ روانی هم خوشایند است.

منبع: واحد پاسخگویی  مرکز تخصصی نماز