به گزارش گروه اندیشه خبرگزاری شبستان، به مناسبت فرا رسیدن دهه ولایت و قرار گرفتن در آستانه عید سعید غدیر با حجت الاسلام سیدهادی سیدوکیلی، عضو انجمن علمی کلام حوزه علمیه قم در خصوص مساله مدیریت منابع انسانی از دیدگاه امیرمومنان علی (ع) به گفتگو نشسته ایم؛ گفتگوی ما را با مولف کتاب "جغرافیای گسترش تشیع" و کارشناس کلام و فِرق و ادیان می خوانید:
با توجه به تصریح تاریخ که حکومت علوی را تجربه بی مثال بشریت در ابعاد مختلف معرفی می کند، امیرمومنان علی (ع) در تعیین کارگزاران حکومتی چه نکاتی را مد نظر قرار می دادند و منابع انسانی خود را چگونه مدیریت می کردند؟
جدا از بحث پنج ساله حکومت حضرت علی (ع) که نمونه ای از حکومت الهی در زمین است، بسیاری از سرنخ ها و الگوهای حکومتی و مدیریت، توسط ایشان در این پنج سال بیان، یا مورد توجه قرار گرفته است. یکی از این الگوهای مدیریتی، بحث منابع انسانی است. به نظر می رسد مهم ترین بحث حضرت علی (ع) در الگوی مدیریت منابع انسانی، وجود یک هدف الهی به عنوان انگیزه سیستماتیک جامعه است. اگر جامعه را یک سازمان تلقی کنیم، این جامعه برای تحقق یک هدف تلاش می کند که نیروهای آن باید بر اساس یک هدف سازماندهی شوند تا سپس بتوان بر اساس این هدف، آن نیروها را ارزیابی و اداره کرده و آموزش داد.
این هدف در حکومت حضرت علی (ع) و سیستم مدیریتی ایشان و برای تحقق رضایت الهی در جامعه دیده می شود یعنی مدیر جامعه و رهبر این سازمان در پی آن است که جامعه به بالاترین درجه از خدایابی و خداشناسی و در حقیقت قرب الی الله دست پیدا کند. روایت مشهوری است که بیان می کند امیرمومنان علی (ع) زمانی که حکومت را در دست داشتند، در حال وصله کردن کفش های کهنه ای بودند که در این هنگام فردی علت این کار را از ایشان جویا می شود و حضرت (ع) فرمودند: «من این کفش کهنه را از حکومت بر شما بیشتر دوست دارم مگر اینکه حقی را ایجاد کنم یا باطلی را از بین ببرم«.
بنابراین، وقتی هدف الهی شد، کارها در جهت اقامه حق و دفع باطل صورت می گیرد که این مساله در حکومت امیرمومنان علی (ع) مشهور است در حالی که در حکومت های انسانی هدف استثمار و بهره وری بیشتر از مردم و افراد جامعه برای کسب قدرت های مادی است. اما در نگرش الهی امام علی (ع) حکومت به دنبال تحقق هدف دیگری است و نیروها بر همان اساس چیده شده و ارزیابی می شوند. حضرت علی (ع) زمانی که می خواهد با مالک اشتر عهد ببندد در عهدنامه خود به او می فرماید: «من به عنوان رهبر جامعه مهمترین بحثم آن است که بنده خدا بوده و تحت این هدف قرار می گیرم.»
چه عناصری در سپردن مناصب به افراد از سوی امیرمومنان (ع) مورد توجه قرار می گرفت؟ به عبارت دیگر کاندیدهای حکومتی حضرت (ع) چه ویژگی هایی باید با خود همراه می کردند؟
در مدیریت منابع انسانی تاکید امیرمومنان علی (ع) بر شایسته سالاری و حذف امتیازی است که ربطی به شایسته بودن فرد ندارد؛ امتیازاتی همچون خاندان و قبیله و ثروت که در حکومت ایشان حذف شدند و شایسته سالاری جایگزین شد به طور مثال حضرت علی (ع) تمامی کارگزارانی که در دوره پیشین بر مبانی تعصبات قبیله ای و ثروت اندوزی تعیین شده بودند را عزل و به جای آنها افرادی که شایسته تر بودند را جایگزین کردند. برای نمونه امیرمومنان علی (ع)، محمد بن ابوبکر، فرزند خلیفه اول را که فردی جوان بود به حکومت مصر منصوب کردند.
پس از مدتی این شخص که وابستگی بسیاری به حضرت علی (ع) داشت، بدون آنکه قصور و تقصیری داشته باشد مورد نقد مردم قرار می گیرد و مقبولیت مردمی او کاهش پیدا می کند. در اینجا حضرت علی (ع) وی را از سمت خود برداشته و در جای دیگری که مقبولیت مردمی داشت، قرار می دهد. این نکته نشان می دهد باید در امور حکومت داری از نیروهایی استفاده کرد که مقبولیت مردمی داشته و افراد جامعه او را بپذیرند. سپس امیرمومنان علی (ع) مالک را که فردی باتجربه و کاردان است به جای محمد بن ابوبکر می نشاند که این نکته نیز به ما نشان می دهد در بحران ها باید از نیروهای کارکشته تر، پخته تر و کارآزموده تر استفاده کنیم. نمونه دیگر که از قاطعیت شایسته سالاری در مدیریت حضرت علی (ع) نشان دارد، آن است که ایشان با وجود علاقه فراوانی که به عقیل برادر خود داشتند اما به او پست خاصی در حکومت خود ندادند.
نکته دیگر تاکید حضرت علی (ع) بر اصل عدالت در بین نیروها است عدالت نه به معنای مساوات، بلکه مواسات.
مفهوم مواساتی که اشاره کردید چیست؟
مواسات به معنای اینکه هر نیرویی در جایگاه خود بر اساس اهداف، توانمندی ها و تجربه ها در جایگاه خود قرار گرفته و دیگران در رسیدن به هدف اصلی با او همکاری داشته باشند.
بیشترین تاکیدی که امیرمومنان (ع) به نیروی انسانی و کارگزاران خود داشتند، حول چه محوری می چرخید؟
عدالت اجتماعی، سیاسی و رفع تبعیض و از بین بردن فقر به عنوان پایه های قوام هر دولتی در حکومت حضرت علی (ع) نیز مورد توجه قرار می گیرد و حضرت (ع) به کارگزاران خود نسبت به این مسئله دستورات موکد و فراوانی صادر می کنند به طوری که مسئولان منصوب از طرف ایشان لازم است خود را با مردم همدل، همراه و هم جهت کرده نه اینکه مسئولان در یک طبقه اشرافی قرار گیرند و مردم نیز در طبقه پایین تر. همچنین، توجه به دادخواهی های مردم نسبت به کارگزاران و بررسی مجدانه آن از دیگر ویژگی های حکومتی حضرت علی (ع) در مورد نیروها و منابع انسانی بود.
جالب است که امیرمومنان علی (ع) در سیستم مدیریتی خود تمام منابع انسانی که استفاده می کند، در رسیدن به آن هدف تعالی شریک خود تلقی می کنند. به طور مثال آن حضرت (ع) پیش از فتنه جمل به طلحه و زبیر می فرمایند: شما شریکان من در به دست آوردن غنیمت ها هستید. یعنی تمام اجزای حکومت در رسیدن به یک هدف الهی شریک هم تلقی می شوند نه اینکه رابطه رییس و مرئوس در این حکومت حاکم شود تا هرگونه بُرد و موفقیتی به نام رییس تمام شده و عدم موفقیت ها نیز به پای کارمندان نوشته شود مسئله ای که متاسفانه امروز در سیستم های انسانی مدیریتی مشاهده می شود.
اصل و اساس در سیستم حکومتی و منابع انسانی که حضرت امیر (ع) در نظر داشتند، بر چه پایه ای استوار بود؟
همه ارزش ها و باورهای ذهنی جامعه باید به سمت عدالت همگانی سوق پیدا کنند و همه به دنبال تحقق عدالت باشند و خود را در نسبت عدالت خواهی یکسان تلقی کنند. در سیستم مدیریتی حضرت علی (ع) اساس و اصل مدیریت بر محبت بنا شده است. در حقیقت نیروی محبت است که اجتماع را به هم پیوند داده و میان زمامداران و مسئولان و مردم ارتباط، ارادت و محبت ایجاد می کند و مردم را به زمامدار خود علاقه مند می کند نه اینکه تنها او را نیروی فرادست ببینند.
این مسئله موجب ثبات و ادامه یک حکومت می شود هرچند قانون، انضباط، عدالت و مساوات بسیار مهم است اما زمانی این عناصر تثبیت می شود که بر اساس علاقه و محبت بالادستان و ارادت زیردستان به مقام بالاتر، حکومت داری انجام شود؛ مسئله ای که شهید مطهری در کتاب جاذبه و دافعه خود به تفصیل به آن اشاره کردند و حضرت علی (ع) نیز در نامه خود به مالک از او می خواهند با مردم مهربان بوده و اشتباهات خواسته یا ناخواسته آنها را بخشیده و عیوب آنها را بپوشاند و با انصاف با آنها برخورد کنند.
نظر شما