شمس الشموس؛ امام رئوف/ لزوم تبیین سیره عملی امام رضا علیه السلام برای جوانان

خبرگزاری شبستان- خراسان شمالی؛ خراسان در روز میلاد تو، عزیزترین جای عالم است. امروز عطر زعفران و گلاب، عطر عود و اسپند، از زمین به آسمان راه می گشاید و تمام عرش‌نشینان، چراغانی شهری را به هم نشان می دهند که خورشیدی شبانه‌روز در خاکش پرتوافشانی می‌کند. امروز نگاه فرشتگان به مشرق ایران دوخته شده و تمام دلها به‌سوی طوس پر می کشد. همه دلها امروز حسرت پرواز دارند، حسرت داشتن دو بال سبک‌بار که بی وقفه به‌سوی تو پر بگشایند و شادباش میلادت را بر ضریح تقرب بوسه زنند.

کبوتران در آسمان حرم میرقصند و میان زمین و آسمان مرددند، مانده اند در زمین بمانند و شوق و شادی زائران تو را ببینند یا آنکه به آسمان پر بگشایند و با دست‌افشانی فرشتگان همراه شوند. کبوتران، همه سپیدپوشند امروز و همه پیام سرور بر لب دارند. کبوتران امروز در حریم تو چه عزیزند، چه گران‌قدرند!

امروز عاشقان تو به یمن شادی میلادت، دست نوازش و ارادت خویش را بر سر کبوتران تو می کشند و به سرسلامتی ات، بر سنگ‌فرش‌های حرم بذر عشق می‌پاشند، کبوتران را بوسه میزنند و دوستشان دارند؛ چرا که کبوتر، نشانی از مهر و بی‌همتایی تو دارد. امروز هیچ اشک شوقی دست از ضریح تو نمی‌کشد و هیچ حاجتمند امیدواری از گنبد تو چشم بر نمی دارد. این عید عاشقانه را تو بی شک، با اجابت تمام حاجت ها عاشقانه تر میکنى.

مروری بر زندگی امام رضا علیه السلام

امام رضا علیه السلام در 11 ذیقعده 148 هجری قمری در مدینه چشم به دنیا گشود، پدر بزرگوارش حضرت امام موسی بن جعفر علیه السلام است و مادر ارجمندش بانویی از اهالی مغرب(اندلس سابق) به نام نجمه است، تکتم، سمانه طاهره نام های دیگر این بانوی بزرگوار است.

القاب امام هشتم، رضا، صابر، رضیّ و وفیّ و کنیه اش ابوالحسن است.

علت نام گذاری به رضا

نام اصلی امام هشتم، علی بن موسی علیه السلام و لقب یا نام معروفش رضا است و در روایات علت نام گذاری آن حضرت به رضا علیه السلام چند مورد ذکر شده است: 1- آن حضرت مورد رضا و پسند خداوند در آسمان و مورد رضا و پسند رسول خدا(ص) و امامان(ع) در زمین بود. 2- مخالف و موافق، شیعه و سنی او را پسندیدند و آن حضرت مورد رضا و پسند همه بود. 3- آن حضرت به رضای پروردگار راضی بود و این خصلت ارزشمند را که مقامی بالاتر از مقام صبر است، به طور کامل داشت، بنابراین مشکلات پیچیده عصرش را با دریایی از سعه صدر، متانت، بردباری، صبر انقلابی و سرپنجه تدبیر حل کرد.

محبت سرشار امام کاظم علیه السلام به حضرت رضا علیه السلام

مفضّل بن عمر می گوید: به محضر امام کاظم علیه السلام رفتم، دیدم حضرت رضا علیه السلام را که خردسال است را به بغل گرفته و می بوسد، سپس امام کاظم علیه السلام فرمود: ای مفضّل، مقام این کودک نزد من همچون مقام من در نزد پدرم می باشد. عرض کردم: این کودک همان است که بعد از شما عهده دار و صاحب امر امامت است؟ فرمود: آری کسی که از او پیروی کند، راه رشد و هدایت را می پیماید و کسی که از او نافرمانی کند به راه کفر می رود.

حضرت رضا علیه السلام؛ دستیار علمی، حوزوی، فرهنگی و سیاسی پدر

امام رضا علیه السلام، در نخستین سال امامت پدرش امام کاظم علیه السلام در سال 148 چشم به جهان گشود و از آغاز ولادتش تا زمان شهادت پدرش در سال 183 هجری در برابر حوادث بسیار سخت و تلخ قرار داشت.

ایشان همواره دستیار و پشتوانه توانا برای پدر بود، به ویژه در دو بعد فرهنگی و سیاسی، در بعد فرهنگی در کلاس پدر و در حوزه علمیه آن حضرت، شاگردی ممتاز بود و در توسعه حوزه و تربیت شاگرد نقش بسزا داشت و پشتوانه علمی استواری برای پیشبرد آرمان های فرهنگی خاندان رسالت بود.

امام هشتم در تمام مدت کنار پدر، از آرمان پدر بزرگوارش دفاع می کرد و پشتوانه استوار پدر در حوادث سیاسی بود، هنگامی که امام کاظم علیه السلام در سال 179 به دستور هارون دستگیر و زندانی شدند، از سال 179 تا 183 زمان شهادتش، امام رضا علیه السلام مدت چهار سال در مدینه، به جای پدر به رسیدگی امور می پرداخت، گرچه هنوز به مقام امامت نرسیده بود ولی کارها را به نمایندگی از پدر بزرگوارش انجام می داد و نقش مهم در نگهبانی فرهنگ، فقه، تشیع و حفظ شاگردان پدر و تشکیل شیعه داشت.

آغاز امامت امام رضا علیه السلام

حضرت رضا علیه السلام در سن 35 سالگی و در سال 183 هجری قمری با شهادت پدر بزرگوارش زمام امور را به دست گرفت. یکی از تلخ ترین و رنج آورترین حادثه ای که پس از شهادت امام کاظم علیه السلام روی داد، پدید آمدن گروه واقفیّه در برابر امام بود، زمانی که امام کاظم علیه السلام در زندان بودند، نمایندگانی به نام های علی بن حمزه بطائنی، زیاد بن مروان قندی، عثمان بن عیسی رواسی، احمدبن ابی بشر سراج و... که خمس وجوهات را از شیعیان و دوستان امام علیه السلام می گرفتند و در راه های صحیح مصرف می کردند، پول بسیار نزدشان جمع و موجب پول پرستی و دنیاخواهی آنان شد، به گونه ای که منکر وفات امام کاظم علیه السلام شدند و کم کم فرقه واقفیّه را به وجود آوردند و آنها و طرفدارانشان در اعتقاد به هفت امام متوقف شدند و امامان بعد را نپذیرفتند و به نام هفت امامی، حادثه تلخ جدیدی در تاریخ تشیع پدید آوردند.

امام رضا علیه السلام در موارد متعدد گروهک واقفیّه را ملعون، زندیق، مشرک و کافر می خواند و مردم را به شدت از همنشینی و مصاحبت با این گروهک بر حذر می داشت و می فرمود: به آنها زکات ندهید، زیرا آنها کافر، مشرک، منکر و ملحد هستند. به این ترتیب امام رضا علیه السلام در آغاز امامت با گروه گرایی داخلی روبرو شد.

امامت در مدینه

امام رضا علیه السلام پس از شهادت پدر بزرگوارش، امامت بر مردم را بر عهده گرفت و به رسیدگی امور پرداخت، شاگردان پدر را دور خود جمع کرد و به تدریس و تکمیل حوزه علمیه جدش امام صادق علیه السلام پرداخت و گام های بزرگ و استواری در این راستا برداشت.

موضع گیری امام رضا علیه السلام در برابر هارون، مانند موضع گیری پدرش امام کاظم علیه السلام بود. امام هرگز حکومت هارون را تایید نکرد و هرگونه کمک به دولت عباسیان را تحریم کرد و فرمود: کمک به آنها و کارمند شدن در اداره های آنها و کوشش برای تامین نیازهای آنها معادل کفر است و توجه عمدی به آنها از گناهان کبیره ای است که نتیجه اش عذاب و آتش دوزخ است.

با مرگ هارون در سال 193 هجری در خراسان، مردم بغداد با امین، فرزند ارشد هارون بیعت کردند و او خلیفه شد که خلافتش پنج سال به طول انجامید و سرانجام در جنگ با برادرش مأمون بر سر خلافت کشته شد. سپس مامون سال 198 در خراسان بدون رغیب به عنوان هفتمین خلیفه عباسی بر مسند خلافت نشست اما حکومت خودکامه مامون از جهاتی چون تایید نشدن حکومتش از سوی علویان و طرفدارانشان همچنین عباسیان و طرفدارانشان به دلیل برادرکشی از مامون دل خوشی نداشتند. اعراب که تعصب به برتری نژاد داشتند، ارتباط مامون با ایرانیان را نمی پذیرفتند از سویی ایرانیان و خراسانیان به طور فطری طرفدار و دوستدار خاندان رسالت بودند و مامون نمی توانست در میان آنها پایگاه عقیدتی و مردمی داشته باشد، متزلزل بود.

در این میان بهترین راهی که برای حل مشکلات به نظر مامون رسید، این بود که حضرت رضا علیه السلام را که در ایران و میان علویان پایگاه مردمی استوار و محکمی داشت از مدینه به خراسان دعوت کند و خلافت یا ولایتعهدی را به ایشان بسپارد و از خطرهای جدی که خلافتش را تهدید می کرد، پیشگیری کند.

مامون برای آوردن حضرت رضا علیه السلام از مدینه به خراسان نامه ها و پیام های بسیاری فرستاد، اما امام علیه السلام این دعوت ها را رد می کردند، اصرار و پافشاری مامون سبب شد امام رضا علیه السلام ناگزیر به سوی خراسان حرکت کند و هنگامی که حضرت رضا علیه السلام از مدینه به سوی خراسان حرکت کرد در مسیر راه به هر شهر و روستایی می رسید مردم با استقبال و احساسات پاک و هیجانات مذهبی ویژه آن حضرت را احترام می کردند.

دلایل سفر امام رضا علیه السلام از مدینه به خراسان

اگر چه امام رضا علیه السلام از سفر به خراسان ناخشنود بودند، اما 1- آن حضرت مجبور بود چرا که اگر ایستادگی می کرد بر اثر تهدیدهای مامون به شهادت می رسید. 2- سفر حضرت رضا علیه السلام به خراسان از جهت فرهنگی، سیاسی و اجتماعی برای گسترش و تحکیم تشیع و احقاق حق و ابطال باطل و دفاع از حقوق مستضعفین نقش بسزایی داشت. 3- مامون که خود را شیعه می دانست با تشکیل مجالس مناظره و دعوت از علمای بزرگ حکومتش درصدد خدشه وارد کردن به علم امام رضا علیه السلام بود، اما ایشان در آن مجالس هویت و اساس، عقاید اسلامی به ویژه تشیع را روشن می کرد و حقانیت اصل اسلام را در برابر غیر مسلمانان و اصل تشیع را در برابر مخالفان روشن می کرد. 4- اگر چه مامون می خواست از وجود مبارک حضرت رضا علیه السلام برای اهداف شوم سیاسی اش استفاده کند، اما شیوه زندگی امام رضا علیه السلام در خراسان نقشه های مامون را خنثی و چهره پلید مامون را آشکار کرد. 5- همچنین حوادث و معجزاتی که در مسیر راه مدینه تا خراسان و نیز در خراسان از امام دیده شد، پایگاه مردمی آن حضرت را دوچندان کرد و موقعیت خاندان رسالت را در نظر مردم بالا برد.

مسئله ولایتعهدی امام رضا علیه السلام

 هنگامی که امام رضا علیه السلام وارد مرو شد مورد استقبال مامون و همراهان قرار گرفت و از این پس بود که مذاکرات مامون با امام رضا علیه السلام برای پذیرش ولایتعهدی شروع شد. مامون در حالی که حضرت را تهدید می کرد، گفت: حتما باید ولایتعهدی را بپذیری، هیچ راهی نیست جز پذیرش ولایتعهدی. در این هنگام امام رضا علیه السلام فرمود: من ولایتعهدی را می پذیرم مشروط بر اینکه 1- امر و نهی نکنم. 2- فتوا ندهم. 3- قضاوت نکنم. 4- عزل و نصب نکنم 5- امور و سنت ها را جابجا ننمایم.

مامون پیشنهاد امام را پذیرفت و مجلس بیعت ولایتعهدی امام رضا علیه السلام در روز پنجم رمضان سال 203 هجری قمری رخ داد و امام مدت سه سال در رویارویی با مامون عباسی در مدینه، هیچ گاه در برابر این طاغوت زمان سر خم نکرد و سرانجام ایشان به دستور مرموز مامون مسموم و به شهادت رسیدند.

خلقیات امام رضا علیه السلام

حضرت رضا علیه السلام عنایات مخصوص به فرهنگ تشیع و نگهبانی شیعیان از انحراف فکری و عقیدتی داشت و همواره شیعیان را از هم نشینی با شخص منحرف نهی می کردند. ایشان عنایات مخصوص به مقروض درمانده و محبت فراوان به مسافر در راه مانده داشت. امام رضا علیه السلام عالم آل محمد است و شاگردان برجسته چون زکریا بن آدم، یونس بن عبدالرحمن، صفوان بن یحیی، حسن محبوب و علی بن میثم تربیت کرد که هریک استوانه استواری در دفاع از حریم دین، خدا و امامت بودند.

کردار و رفتار امام رضا علیه السلام

امام رضا علیه السلام همچون پدر و اجداد بزرگوارش، همواره قبل و بعد از هر چیز، بنده خالص خدا بود. سجده های طولانی، تلاوت قرآن، ادای نماز اول وقت در همه حال، بی اعتنایی به شیعه نماها، قاطعیت در نگهبانی از دین، تشبیه مامون به فرعون مصر، توجه به بینوایان، جود و کرم و توجه به مستضعفان و تواضع از رفتارهای بارز امام هشتم به شمار می رود.

چند نمونه از گفتار امام رضا علیه السلام برای درک سبک زندگی اسلامی

1. همانا کنترل زبان دری از درهای حکمت است و سبب دوستی می شود و راهنمای نیکی است.
2. دوست هر انسان عقل اوست، و دشمن هر انسانی نادانی او.
3. دوستی با مردم، نیمی از عقل است.
4. همانا خداوند کشمکش لفظی بی مورد، تباه کردن ثروت و تقاضا کردن بسیار را دشمن دارد.
5. انس گرفتن حساب نشده با مردم، شخصیت انسان را از بین می برد.
6. زمانی بر مردم می آید که عافیت و آرامش، در آن زمان در ده بخش است؛ نُه بخش آن در دوری از مردم و یک بخش آن سکوت است.
7. مومن تا سه خصلت نداشته باشد، مومن حقیقی نیست؛ سنتی از پروردگارش که همانا پرده پوشی است، سنتی از پیغمبرش که خوشرفتاری و مدارا با مردم است و سنتی از امامش که صبر کردن در سختی و پریشانی است را در خود پرورش دهد.

امام رضا علیه السلام؛ الگوی همه مردم در آداب و اخلاق اجتماعی

حجت الاسلام صادق دانشمند، مسئول نمایندگی موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) در شرق کشور، در گفتگو با خبرنگار خبرگزاری شبستان در بجنورد هم با تبریک ولادت امام رضا علیه السلام می گوید: ایشان در بین ائمه علیه السلام بیشترین القاب را دارد که هر لقب نشانگر بخشی از شخصیت امام هشتم است.

وی با بیان اینکه امام رضا علیه السلام از دوران طفولیت به لحاظ جسمی و روحی قوی بودند، افزود: حیات امام هشتم را باید از دو منظر بررسی کرد؛ یکی الگو بودن برای جامعه و دیگری بیان زندگینامه و مسائل مربوط به عصر امامتش.

این کارشناس مذهبی می افزاید: با شهادت امام موسی کاظم علیه السلام فرق گوناگون ایجاد شد و انحراف در دین پیش آمد اما امامت امام رضا علیه السلام سبب پاگرفتن شیعه اثنی عشری شد و شیعه راهش ادامه یافت.

حجت الاسلام دانشمند با تاکید بر الگو گرفتن از آداب و اخلاق اجتماعی امام رضا علیه السلام در زندگی افراد، می گوید: ایشان هرگز سخن کسی را قطع نمی کرد، همواره خنده و تبسم بر لبش جاری بود، کم می خوابید، زود بیدار می شد، با کوچکترین فرد جامعه غذا می خورد، در حد توان به نیازمندان کمک می کرد و بسیار متواضع بود.

وی عنوان می کند: به دلیل معصوم  بودن ایشان، نمی توان خود را رها از تأسی به سیره ائمه کرد، چرا که ائمه علیه السلام هم زمانی که از اختیار و عقلانیت به درستی بهره گرفتند، پاداش عصمت خود را دریافت کردند.

وی با بیان اینکه امام رضا علیه السلام ولی نعمت ما ایرانیان و به خصوص خراسانی هاست، می گوید: امام رضا علیه السلام هیچگاه نورانیتش با نیرنگ های مامون افول نکرد، بنابراین ما نیاز به معرفی درست از امام رضا علیه السلام داریم، چرا که عملکرد ما شیعیان است که سیمای زندگی امام رضا علیه السلام را به تصویر می کشد.

وی با تاکید بر اینکه امام رضا علیه السلام همچنانکه در عیون اخبار الرضا آمده است، در تمام علوم مانند نجوم، فلسفه، سیره زندگی، فقه و دین و... صاحب سبک است، تصریح می کند: ما نتوانستیم حرف امام رضا علیه السلام را به روز کنیم و زیبایی زندگی اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و دینی ایشان را به تصویر بکشیم.

لزوم تبیین سیره زندگی امام رضا علیه السلام و زیارت قبر مطهر ایشان

مسئول نمایندگی موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) در شرق کشور، با تاکید بر اینکه باید از انسان بزرگ، چیزهای بزرگ بخواهیم و بهترین مقام ها در بهشت و دنیا را طلب کنیم، عنوان می کند: متاسفانه آداب زیارت امام رضا علیه السلام درست تبیین نشده و سبک زیارت ایشان به درستی نشان داده نشده است.

حجت الاسلام دانشمند اظهار می کند: کارهای انجام شده در برابر مقام عظیم امام رضا علیه السلام کافی نیست و باید نسل جوان را با سبک زندگی پربار و شأن معرفتی عظیم ایشان آشنا کنیم و این نور امامت که در کشور است را به صورت زیبا برای مردم ترسیم کنیم.

وی تاکید می کند: باید با تبیین ابعاد مختلف شخصیت و زندگی علی بن موسی الرضا علیه السلام زمینه را برای بهره گیری نسل جوان از این نور لایتناهی فراهم کنیم، چرا که ما در قبال این امام همام مسئول هستیم اما آنگونه که باید در شأن ایشان کار نکرده ایم.

حجت الاسلام دانشمند می گوید: امام رضا علیه السلام با هر فردی از هر دین و آیینی با زبان خود آن فرد صحبت می کرد و او را با دین و آیین خودش به سوی اسلام دعوت می کرد، بنابراین ما هم می توانیم با تاسی از این شیوه امام هشتم در توجه جوانان به سبک زندگی اسلامی و رفتار و کردار دینی موفق عمل کنیم.

منابع:

انوار البهیه ج49- وسائل الشیعه ج12- عیون اخبار الرضا ج2- اصول کافی ج2- سیره چهارده معصوم؛ محمد محمدی اشتهاردی