به گزارش گروه اندیشه خبرگزاری شبستان، در سالروز ولادت با سعادت حضرت علی ابن موسی الرضا(ع) با حجت الاسلام والمسلمین محمد غفوری، عضو هیئت علمی گروه سیره اهل بیت (ع) پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی درخصوص مقام علمی آن حضرت و زمینه سازی برای مناظره به گفتگو نشسته ایم؛ گفتگوی ما را با این پژوهشگر تاریخ می خوانید:
با توجه به این که شرایط جامعه زمان حیات امام رضا (ع) مستعد فراگیری علوم مختلف بود و بازار علم رونق خاصی گرفته بود، در این میان چه جایگاهی به لحاظ علمی برای آن حضرت می توان متصور بود؟
امام رضا (ع) در زمانه ای می زیست که اوج گیری دانش و تمدن اسلامی در این دوره یعنی اواخر قرن دوم و اوایل قرن سوم است. در این برهه از زمان بیشتر دانش های آن روز در جهان اسلام به وجود آمده بود و دانشمندان بسیاری در علوم مختلف اعم از فلسفه، کلام، فقه، اصول، حدیث، نجوم، ریاضی و ...، در سراسر قلمرو کشورهای اسلامی وجود داشتند و این علوم در دست مسلمانان و دانشمندان طراز اول آن روزگار در قالب تمدن اسلامی پدید آمد و کشورهای اسلامی مهد دانش آن عصر بودند.
در این میان بخشی از دانش امام رضا (ع) به شخصیت ایشان باز می گردد و بخشی به علوم در مواجهه با اوضاع زمانه.
به طور کلی بخشی از علوم ائمه علیهم السلام برگرفته از علوم وحیانی است یعنی قرآن به عنوان یکی از منابع علوم ایشان است. در علوم و بسیاری در قرآن نهفته است که ما از آن علوم و دانش ها دست مان دور است و نمی توانیم تا حد زیادی به آن دسترسی پیدا کنیم و مطالعه اینچنینی متاسفانه نداشته ایم در حالی که اهل بیت علیهم السلام، قرآن را دریای معارف معرفی کرده و تفسیر همه امور را در آن می بینند.
بنابراین بخشی از علم امام رضا (ع) برگرفته از قرآن است و بخشی از آن علومی است از طریق اجداد ایشان یعنی پیامبر (ص)، حضرت (ع) و ... به آن حضرت رسیده است و پیش از آن که به مقام امامت برسند، در محضر امام کاظم (ع) این علوم را فرا گرفته و از دانش ایشان استفاده کرده اند تا زمانی که خود امام شدند. حال مجموعه ای از علوم الهی و اکتسابی در دست امام بود اما ایشان شناخته شده برای جامعه نبودند و آن ها که اعتقادی به امامت نداشتند، همه خاندان پیامبر از جمله امام رضا (ع) را به سان افرادی عادی می پنداشتند که احیانا نظر علمی و محاجّه ای نیز داشتند و حتی گمان می کردند می توانند به لحاظ علمی بر آن حضرت پیروز شوند و در واقع جایگاه واقعی امام را نمی شناختند.
بنابراین ظاهرا اوضاع سیاسی نیز زمینه را برای ظهور و بروز علم امام فراهم کرده بود، این طور نیست؟
در این برهه از زمان نیز حوادث سیاسی بسیاری نیز رخ داد از جمله مامون در خراسان که مهد علوم بود، سیاستی به کار بست تا امام را مجبور کند از مدینه به مرو مهاجرت کنند تا در دسترس او باشند. هر چند این مساله به صورت اکراه و از روی اجبار صورت گرفت، اما موقعیتی فراهم آورد که امام رضا (ع) بتوانند از این سوء تدبیر دشمن و تحت نظر بودن، جایگاه مامون را تنزل داده و خود را به مردم معرفی و ثابت کنند و به این ترتیب مردم به ویژه ایرانیان و اهل خراسان، با شناختی که به آن حضرت پیدا کردند، دلهایشان گرایش بیشتری به ایشان پیدا کند.
اما در مسیری که از سوی مدینه به سمت مرو آن حضرت انتقال داده شدند – اگر چه انتخاب مسیر از سوی دشمن به گونه ای صورت گرفته بود که امام رضا (ع) کمتر بتوانند با علاقه مندان خود ملاقات کنند – آن حضرت گفتگوهای علمی و روایی با علم، محدثان و افراد به ویژه مردم نیشابور داشتند و مردم ایران نیز علاقه خاصی به اهل بیت علیهم السلام و خاندان پیامبر داشتند از این رو حضور ایشان را مغتنم شمرده و در پی شناخت و ابراز محبت بودند و این موقعیت موجب شده امام بتوانند علم خود را به تدریج به جامعه تزریق کرده و در معرض استفاده مردم و علما قرار دهند.
در حقیقت مامون به ظاهر نشان می داد که قصد دارد برتری و فضیلت امام رضا (ع) را به دیگران اثبات کند اما این فرد تنها قصد تخریب چهره امام را نزد عموم مردم و بزرگان داشت لذا با گردآوری بزرگان هر دین و مذهبی و طرح شبهاتی از سوی آنان، تلاش می کرد به گمان خود ناتوانی و ضعف امام را به رخ کشد که البته این اتفاق بر عکس رخ می داد. مامون می کوشید نشان دهد امام رضا (ع) فردی عادی است و با برپایی این مجالس سعی در از بین بردن آن جایگاه رفیعی که حضرت در اذهان مردم، داشتند، داشت اما شعار حکومت این بود که در این میدانگاه علمی و مناظرات برتری علمی امام را بر دیگران ثابت کند! که اتفاقا بر خلاف قصد واقعی مامون، همین اتفاق می افتاد و جایگاه رفیع علمی امام بر همگان روشن می شد و هیچ فردی توانایی ایستادگی در مقام منطق و دانش و فضایل امام رضا را نداشت.
سیره امام رضا (ع) در مناظرات به چه صورت بود و چگونه زمینه برای این قبیل مباحثات و گفتگوها آماده و فراهم می کردند؟ ضمن آن که آیا می توان این سیره را کاربست مناظرات امروزی قرار داد؟
بله قطعا؛ به طور کلی سیره اهل بیت علیهم السلام از جمله امام رضا (ع) در برخورد با مخالفان و افرادی که به ایشان اعتقادی نداشتند، هرگز با اهانت و تحقیر نبود و هیچ گاه موقعیت علمی خود را – با وجود عالم بودن – به رخ دیگران نمی کشیدند و از بالا به افراد نمی نگریستند. ایشان در برخورد با مردم عادی، عالمان و بزرگان، هرگز از موضع بالاتر و برتر و با نگاه تحقیر رفتار نمی کردند و ناتوانی دیگران را به رخ آن ها نمی کشیدند. در مناظرات نیز به طور معمول طرف مقابل با تکبر به بحث علمی ورود پیدا می کرد اما امام بدون این که بخواهد توانایی علمی خود را به رخ کشد، با تواضع و فروتنی صحبت می کردند و با وقار و آهسته بحث را پیش می بردند و طرف مقابل با دیدن عظمت علمی ایشان، ناخودآگاه در برابر ایشان فروتنی نشان می دادند و به مرور که بحث ادامه پیدا می کرد، بر بزرگی و عظمت علمی حضرت پی می بردند و اعتراف می کردند.
از جمله سیره آن حضرت در مناظرات با روسای ادیان و مذاهب این بود که هرگز در ابتدا نمی فرمودند شما باطل و اشتباه هستید با اینکه قدرت در دست مسلمانان بود و ایشان نیز به دلیل دارا بودن مقام ولیعهدی، قدرت سیاسی نیز داشتند و می توانستند برخورد تندی در مواجهه با مخالفان در پیش گرفته و آنها را بایکوت علمی کنند اما آن حضرت با تواضع، کاملا از راه علمی در بحث و مناظرات وارد شده و به صحبت می پرداختند و با دانشی که بروز می دادند، طرف مقابل به سکوت و فروتنی واداشته می شد. این سیره و منش اهل بیت علیهم السلام بود لذا با رفتار هخوش و گفتگوهای سالم و اسلامی توانستند مردم و علما را به سوی خود متمایل کنند و به این ترتیب گرایش قلبی به ایشان همراه با شناخت پدید آمد و با این رویه مکتب و عقیده بسیاری از افراد تغییر پیدا کرد.
نظر شما