گروه قران و معارف خبرگزاری شبستان: امروز اول رجب المرجب از سال 1436 قمری و مصادف با زادروز مبارک امام محمد باقر علیه السلام است. تنها امامی که هم از ناحیه مادر و هم از ناحیه پدر علوی و فاطمی است. به همین مناسبت حجت الاسلام امیرعلی حسنلو، مدیر گروه تاریخ و سیره مرکز مطالعات حوزه مقاله ای را در اختیار خبرگزاری شبستان قرار داده که متن آن را در ادامه می خوانید.
امام محمد بن علي بن حسين بن علي بن ابيطالب عليه السّلام امام پنجم شيعيان جهان است؛ لقبش باقر و كنيه‌اش ابوجعفر، نوه دختری امام حسن مجتبي عليه السّلام و نوه پسري امام حسين عليه السّلام . پدرش امام سجاد و مادرش فاطمه (ام عبدالله) دختر امام مجتبي عليه السّلام بوده و نخستين كسي است كه هم از طرف پدر وهم از طرف مادر علوي و فاطمي است.
امام محمد باقرعلیه السلام در سال 57 هجري قمري در شهر مدينه به دنيا آمد در واقعه جانسوز كربلا 4 ساله بود و در سال 114 هجري قمري در همان مدينه به شهادت رسيد و در قبرستان بقيع در كنار پدرش امام سجاد و جدش امام حسن مجتبي علیهما السلام به خاك سپرده شد.
امام باقرعلیه السلام به لحاظ ويژگي‌هاي اخلاقي و برتري هاي علمي بی مانند در زمان خود شهرت فراواني يافت. قبل از ولادتش مورد عنايت خاص پيامبر و امامان قبل از خود بود. جابر بن عبدالله انصاري، سلام ویژه پیامبر را به امام باقر رساند. در زهد و علم و عظمت و فضيلت سرآمد بني هاشم بود؛ جایگاه علمي و اخلاقي او مورد تصديق دوست و دشمن بوده است؛ بسياري از بزرگان صحابه و تابعين از محضر آن حضرت مستفيض شده و كتب دانشمندان و مورخان اهل سنت نيز پر از سخنان گهربار آن پيشواي بزرگ است. اكنون به برخي از خصوصيات رفتاري حضرت در خانواده و روش و سيره ودیدگاه حضرت در تربيت فرزندان يا نوع رابطه با آنها مي‌پردازيم.
اصلاح سبک زندگی از خانواده
بی شک خانواده اساسی ترین بنیان جامعه و پویا کننده جامعه ومشخص کننده سرنوشت سیاسی، اقتصادی، فرهنگی وامنیتی کشور است ؛ بی گمان جامعه ها بر بنیان خانواده ها استوارند؛ سعادت و رفاه و بهروزی هر جامعه ای به اهمیت وجایگاه خانواده در آن بستگی دارد؛ اصلاح وافساد هر جامعه ای از خانواده شروع می شود ؛ بنابراین اهمیت خانواده به هرمیزان شناخته شود وهراندازه برای اصلاح خانواده ها هزینه شود به همان میزان معیارهای فرهنگی ومعرفتی ترقی وآمارهای مشکلات وبحرانها کم تر خواهد بود؛ از این رو دراین مقاله به این بنیان از نگرش امام باقرعلیه السلام پرداخته می شود.
آغاز تربیت
از آن رو که انسان از نظر آفرینش موجودی پیچیده وذو ابعاد ونا شناخته است؛ تربیت انسان وشکل گیری شخصیت او، فرایند پیچیده وسختی دارد؛ برنامه ریزی برای تربیت او امری ضروری است؛ از نگاه دین، به همین جهت خداوند برای تربیت او برنامه های مناسب با شان وخلقت او تدبیر وتقدیر نموده است؛ از دو منظر انسان نیازمند تربیت است ؛ 1-از نظر روحی ونرم افزاری 2- ازنظر جسمی وسخت افزاری؛ انسان دارای دو نیرو برای حیات ورشد است تربیت نیز دو جنبه دارد اهمیت هردو به یک میزان است؛ توجه به این دو جنبه هرگاه از اعتدال خارج شود انسان از تعادل خارج وبه موجودی بی تعادل که یا سقوط به مرتبه حیوانات است خواهد کرد یا میل به سوی موجودات دیگر منحرف خواهد شد؛ غافل از اینکه او در این قالب تعریف شده وخارج از این تعریف راه به جایی نخواهد برد؛ بدین جهت پیشوایان دینی از زبان خداوند انسان را بارها توصیه به تعدیل وتعادل نموده اند؛
از این رو امام باقر برای لزوم تربیت درست وتاثیر آن درانسان در برخي از روايات علاوه بر توجه به ايجاد زمينه‌هاي تربیتی مناسب قبل از ازدواج و قبل از تولد فرزند به مسائل تربيتي از روزهاي آغازين تولد اشاره كرده و نكات مهمي را سفارش كرده‌اند ؛ مانند گفتن اذان و اقامه در گوش راست و چپ كودك، عقيقه كردن و انتخاب نام نيكو، تأثير شير مادر در تربيت كه در اين موارد نقش مادر مهم‌تر است، تاثیر تغذیه در تربیت پذیری مهم است تغذیه پدر ومادر که نطفه فرزند از آنها بوجود می آید وبه صورت اسپرم طی فرایندی زمان بر با شرایط ویژه تبدیل به فرزند می شود؛ از نگاه پیشوایان دین وامام باقرعلیه السلام تربیت وتعدیل از این دوره برای انسان آغاز می شود ؛ اصلاح از ژن واسپرم وخون باید شروع شود ؛ والدین به این مسئله باید اهمیت بیشتری دهند؛
اين حقيقت را امروز همه زيست شناسان و روان شناسان قبول دارند كه زندگي انسان از روز تولد شروع نمي شود، بلكه سرآغاز آن لحظه انعقاد نطفه و رحم مادر است. اين امر نيز مسلم شده كه يك عده خصايص غيرعادي كودك به هنگام تولد، با آن چه بعداً ظاهر مي شوند تنها ارثي نيستند، بلكه معلول شرايط مساعد يا نامساعد محيط رحم مادر مي باشند.
همچنين، مدت زندگي جنين و تجربه تولد در ساخت روان شناختي و زيست شناختي شخص در زندگي بعدي او اثر مي گذارند. به همين سبب مي گويند كه اركان و پايه هاي زندگي انسان بالغ و رشيد، به چگونگي گذراندن دوران زندگي قبل از تولد او بستگي دارد.
از این رو، سخن درباره تربيت كودك قبل از تولد، يا در دوران خردسالي واقعیتی پذیرفته شده است.
آغاز تربيت در خانواده
پیشوایان اسلام با توجه به قانون وراثت، براي اصلاح شؤون حياتي جامعه توجه خاصي به زنان كه مادران آينده كودكانند داشته اند و در انتخاب همسرـ كه مادران فرزندان صالح جامعه هستند ـ توصيه هاي بسيار مفيدي ارائه نموده اند.
در لزوم توجه به تربیت بنیادین پیامبرصل الله علیه وآله فرمود : « ببينيد نطفه خودتان را در چه محلي مستقر مي كنيد، زيرا عرق دساس است». كلمه عرق در لغت عرب به اين حقيقت تفسير شده كه نطفه، اخلاق و سجاياي پدران و مادران را به فرزندان منتقل مي كند. پس اولين گام برای تربيت كودك انتخاب همسري ایده آل است.
قبل از تولد
دومين مرحله برای تربيت اخلاقي فرزندان، زماني است كه جنين در رحم مادر قرار دارد. اسلام براي اين كه جنين از رشد متعادل و تندرستي كامل و از اخلاق خوبي برخوردار باشد، به مادران باردار سفارش ها مفيدی كرده است. در اين خصوص علي عليه السلام فرمودند: به زن بارداري كه مي خواهد وضع حمل كند، خرما بدهيد تا فرزندانشان بردبار و پرهيزكار شوند.
تربیت کودک
پس از مراقبتهای دوره جنینی آغاز تولد بهترين مرحله برای تربيت اخلاقی كودك است، چون هرچه اين امر در سنين پايين تری انجام گيرد نتايج آن زیبا تر خواهد بود.
در دوره خردسالي، مغز كودك براي گرفتن هر نوع تأثيري آمادگي دارد، روي همين اصل، تربيت اخلاقي سال هاي اول زندگي طفل، از ديگر سال هاي عمر او مهم تر است; زيرا كودكان در اين سنين هر چه در اختيارشان قرار گيرد فوراً جذب مي نمايند. از سوي ديگر، كودك دايماً در حال رشد و كمال است و به مرحله تمييز واستقلال عقلي مي رسد، لذا آن چه را در سال هاي اوليه فرا گرفته پايه استدلال و تمييز عقلي او در سنين بالاتر خواهد بود و اخلاقي كه در عهد كودكي كسب كرده، در زندگي بعدي او اثرات مهمي به جاي خواهد گذارد.
از این رو پیامبر اکرم صل الله علیه وآله: « كلّ مولود يولد علي الفطرة حتي يكون ابواه يهوّدانه و ينصّرانه» (كودكان با فطرتي پاك و سالم متولد مي شوند و اين پدر و مادر هستند كه او را به آئين يهوديّت يا نصرانيت مي كشانند) و اما آنچه كه اهميّت مسئله را دو چندان مي كند توجه به كيفيت و چگونگي تعليم و تربيت كودكان است. كه در اين زمينه روايت های زيادي از ائمة معصومين عليهم السّلام وارد شده است. امام علي عليه السّلام ميفرمايند: «يربّي الصّبيّ سبعاً و يؤدّب سبعاً و يستخدم سبعاً، و منتهي طوله في ثلاثٍ و عشرين سنةً، و عقله في خمسٍ و ثلاثين (سنةً) و ما كان بعد ذلك فبالتّجارب» كودك را تا هفت سال بپرورند و هفت سال آموزش دهند و هفت سال به كار و فعاليت وادارند كه نهايت اين دوره تا بيست و سه سالگي است و تا سي و پنج سالگي كامل گردد. و آنچه پس از سي و پنج سالگي و كمال عقلش مي آموزد با كمك تجربه است.
درباره اهمیت این مرحله امام باقر فرمود: مواظب باشيد براي شيردادن فرزندانتان از زن هاي احمق و كم عقل استفاده نكنيد; زيرا شير، كودك را بر همين حال (حماقت) پرورش مي دهد.
محبت به كودكان
نياز كودكان به محبت از ضروري‌ترين نيازهاي عاطفي است كه مي‌توان با بوسيدن، در آغوش گرفتن، گفتن جملات زيبا و محبت‌آميز، خريدن هديه و اسباب بازي، همبازي شدن با آنها و... به اين نيازها پاسخ گفت. اين مسائل را امام باقرعليه السّلام در مورد فرزند كوچك خود امام صادق عليه السّلام رعايت می کرد. محمد بن مسلم نقل مي‌كند كه در خدمت امام باقرعليه السّلام بودم در اين هنگام فرزند خردسالش جعفرعليه السّلام وارد شد... و در دستش عصايي بود كه با آن بازي مي‌كرد. امام او را به گرمي درآغوش گرفت و به سينة خود فشرد و خطاب به او فرمود: پدر و مادرم فدايت... در اين هنگام جعفر خنديد.
ستايش از فرزند صالح
تشويق و ستايش از كارهاي نيك فرزندان موجب احساس موفقيت و باعث ايجاد انگيزة قوي در تكرار آنهاست به ويژه اگر در موقعيت مناسبي صورت گيرد. طاهر يكي از اصحاب امام باقر عليه السّلام نقل مي‌كند كه در محضر امام نشسته بودم كه فرزندش جعفرعليه السّلام وارد شد. امام باقر فرمود: او بهترين مخلوقات خداوند است. حضرت نزد اصحاب خود فرزندش را با جملاتي بسيار نيكو مورد محبت و تشويق قرار داد.
نصيحت فرزند
والدين با صحبت و نصيحت علاوه بر اين‌كه رهنمودهاي مهم و تجربه‌هاي باارزش خود را ره توشه فرزندان خويش مي‌كنند زمينة ايجاد روابط صميمي را نيز فراهم مي‌آورند و به فرزندان نزديك مي‌شوند و ضمن آگاهي از مشكلات آنها در حل آن نيز به فرزندان ياري مي‌رسانند. اين نكته مهم است كه پدر و مادر بايد رابطه دوستانه و صميمي با فرزندان داشته باشند ولي دوست نباشند. همانطور كه دوست رابطه صميمي دارد ولي پدر و مادر نيست. جايگاه دوست با جايگاه پدر و مادر يكي نيست و همچنين دوست مهم‌تر از پدر و مادر نيست بنابراين پدر و مادر بايد با هوشياري كامل ضمن حفظ ابهت و شخصيت خود در نزديك شدن به فرزندان و ايجاد رابطه صميمي با آنها بكوشند و ضمناً فرزندان ضمن رعايت ادب و احترام والدين، با آنها صميمي باشند.
در بسياري روايات آمده است كه امام باقرعليه السّلام فرزندانشان را به صورت فردي يا جمعي خطاب كرده و نصايحي مشفقانه مي‌فرمودند بعنوان مثال مي‌فرمود: «فرزندم از كسالت و اندوه بپرهيز كه اين دو كليد هر شري است...». سفيان ثوري از امام صادق عليه السّلام خواست تا او را نصيحت فرمايد امام صادق عليه السّلام فرمود: «اي سفيان! پدر مرا به سه چيز سفارش و از سه چيز برحذر مي‌داشت. از جمله سفارشات اين بود كه فرزندم هر كه با رفيق بد همراه شود سالم نمي‌ماند و هر كه در محلهاي اتهام برود مورد اتهام قرار مي‌گيرد و هر كه بر زبان خود كنترل نداشته باشد پشيمان مي‌شود.
ايجاد آرامش در خانواده
بي‌ترديد روابط خوب والدين با هم و نوع رفتار آنها با فرزندان در ايجاد فضاي مناسب و آرام بعنوان زمينه خوشبختي و پيشرفت و رسيدن به آرزوها بسيارمهم است و برعكس نزاعهاي خانوادگي و اختلاف والدين و نبودن صميميت و آرامش علاوه بر ايجاد فضاي اضطراب و يأس موجب عدم اعتماد به نفس در فرزندان، دوري از خانواده، افتادن در دامهاي اجتماعي و به مخاطره انداختن تربيت فرزندان مي‌شود. پيامدهاي مثبت روابط خوب و پيامدهاي منفي روابط سرد بر همه اعضاء خانواده تأثير دارد. امام باقرعليه السّلام سفارش مي‌كند كه در خانواده هم احسان و نيكي و خوشرفتاري لازم است و هم اين‌كه اين خوشرفتاري را به بهترين وجه ممكن ابراز كردن. لذا ميفرمايند: «من حسن برّه باهله زيد في عمره» يعني هر كس با روشي نيكو و پسنديده به همسر و فرزندان خود نيكي كند عمرش طولاني مي‌شود.
سرمشق رفتاری
در خانواده آنچه بيش از گفتار و نصيحت تأثير دارد عمل است. اساسي‌ترين عامل تربيت در سيره معصومين و مهم‌ترين راز موفقيت آنها در خانواده عمل آنها بود. آن بزرگواران با پايبندي به گفتار و نصايح خود بهترين الگوي رفتاري براي فرزندان و خانواده و اصحاب خويش بودند. مثلاً اگر پدر خانواده در حضور فرزندان و همسر خود صدقه دهد يا در انجام واجبات ديني كوشا باشد يا نماز اول وقت بجا آورد تأثير آن و الگو شدن اين رفتار سريعتر از آن است كه فقط آنها را به اين امور سفارش كند.
فرزند بزرگوار امام باقرعليه السّلام نقل مي‌كند كه «روزي بر پدرم وارد شدم و مشاهده كردم كه هشت هزار دينار طلا صدقه داده به تهيدستان مدينه و اهل خانه‌اي را كه تعداد آنها به يازده نفر مي‌رسيد آزاد كرده است.» در روايتي ديگر نيز امام صادق عليه السّلام نقل كرده است «من پيوسته رختخواب پدرم را پهن مي‌كردم و منتظر مي‌ماندم تا ايشان به رختخواب بروند و بخوابند و سپس بر مي‌خواستم و به رختخواب خود مي‌رفتم. شبي آن حضرت تأخير كرد و من در طلب او به مسجد رفتم در حالي كه مردم خواب بودند او را در حال سجده ديدم و غير او كسي در مسجد نبود. من صداي او را مي‌شنيدم كه دعامي‌فرمود...».
منبع برای مطالعه بیشتر؛
1 ـ نگرشي به تربيت اخلاق از ديدگاه اسلام، افضل السادات دهشيري
2 ـ آيين تربيت، ابراهيم اميني
3 ـ مراحل شكل گيري اخلاق در كودك، ترجمه و تأليف عبد العظيم كريمي
4 ـ مسايل عاطفي كودكان، علي قائمي
5 ـ خانواده و مشكلات اخلاقي كودكان، علي قائمي
پایان پیام/
نظر شما