چهارمحال وبختیاری سرزمین آب وآینه وآفتاب

به گزارش خبرگزاری شبستان از شهرکرد،وقتی از مناطق توریستی ایران سخن به میان می آید ،معمولا" از شهرهایی مثل اصفهان، شیراز، مشهد، یزد، کرمان و چند شهر دیگر در شمال ایران یاد می شود .این درحالی است که در فاصله 110 کیلومتری اصفهان ، یکی دیگر از قطب های زیبای گردشگری ایران وجود دارد . به باور برخی جهانگردان استان چهار محال و بختیاری ، نگین منطقه زاگرس در غرب ایران و در حقیقت نگین ایران زمین است که «بام ایران» خوانده می شود . چهار محال و بختیاری با وسعتی در حدود  16  هزار کیلومتر مربع از قسمت شمال و شرق ، با استان اصفهان ، همجوار است و در غرب و جنوب نیز با استانهای خوزستان و کهکیلویه و بویر احمد و از سمت شمال غرب نیز با استان لرستان هم مرز است . بر اساس آخرین تقسیمات کشوری این استان دارای هفت شهرستان با جمعیتی بیش از 850 هزار نفر است و شهر کرد مرکز استان چهار محال و بختیاری مرتفع ترین شهر ایران است که 2 هزار و26 متر از سطح دریا ارتفاع دارد.

اقلیم چهارمحال و بختیاری

چهار محال و بختیاری منطقه ای کوهستانی است و قسمت عمده ای از وسعت آن را کوهها و تپه ها در بر گرفته اند . مرتفع ترین نقطه این منطقه قله " زرد کوه " با 4548 متر ارتفاع است که همواره پوشیده از برف می باشد . ارتفاعات برف گیر این استان ، منشاء چشمه های جوشان و سرچشمه جویبارها و بسیاری از رودهای دائمی است . از به هم پیوستن این آبهای روان ، رودخانه های متعددی پدید می آید که سر شاخه های پر آب ترین رودهای ایران یعنی " زاینده رود " و " کارون " هستند. از طریق این رودخانه ها ، بویژه کارون ، سالانه نزدیک به 11 میلیارد متر مکعب آب ، از استان چهار محال و بختیاری روانه استانهای اصفهان و خوزستان می شود .

 

استان چهار محال و بختیاری ، به دلیل تنوع آب و هوایی نواحی همجوار و همچنین وسعت ناهمواریها و تغییرات بسیار شدید ارتفاع ، از شرایط اقلیمی گوناگون و متنوعی برخوردار است . قسمتهایی از این استان ، دارای آب و هوای مرطوب و خنک با زمستان های بسیار سرد و قسمت هایی نیز نیمه مرطوب با زمستانهای نیمه سرد تا معتدل است . به دلیل تنوع آب و هوایی و متغیر بودن دما در فصول مختلف سال ،این استان از طبیعتی سرسبز و چشم اندازهای شگفت انگیز و بدیع برخوردار است . در فصل تابستان در حالی که در برخی مناطق جنوبی ایران ، هوا گرم و شرجی است ، شرایط آب و هوایی مناسب و جاذبه های گردشگری چهار محال و بختیاری ، بسیاری از علاقمندان به طبیعت را به خود جلب می کند . بارش فراوان برف در این استان ، بستری مناسب را برای اسکی و دیگر ورزش های زمستانی فراهم می آورد . این برف آنقدر زیاد است که در بهار و حتی قسمتی از تابستان نیز شرایط برای برخی ورزش های زمستانی همچنان مهیا است. بارش های منطقه عمدتا" ناشی از جریان های مدیترانه ای است که غالبا" به مدت 8 ماه از سال قلمرو منطقه را تحت تاثیر قرار می دهد. این نزولات به صورت باران از اوایل پاییز آغاز می شود و قسمت اعظم آن به صورت برف در زمستان ها می بارد . گفتنی است که ارتفاع برف در دامنه های زردکوه به چندین متر می رسد و ارتفاعات بیش از 3500 متری منطقه عمدتا" پوشیده از برف های دائمی است که امکانات طبیعی مطلوبی را برای ورزش اسکی بوجود آورده است . ساکنین نقاط کوهستانی منطقه به ویژه عشایر ضرورتا" به اسکی روی می آورند و این ورزش با زندگی آنان پیوند دیرینه دارد .

 

با توجه به وجود آب فراوان ، استان چهار محال و بختیاری از شرایط مناسبی برای رویش نباتات علوفه ای برخوردار است و قلمرو وسیعی از منطقه دارای مراتعی سرسبز است و بخشهایی از منطقه را جنگلها با تنوع بسیار درختی نظیر گونه های بلوط ، بُنه و بادام دربر گرفته است . این استان به پشتوانه غنای پوشش گیاهی و تنوع گونه ها،سرشار از گیاهان دارویی و صنعتی است که از دیر باز برای انواع مصارف به ویژه درمان بیماریها مورد استفاده افراد بومی و غیر بومی منطقه قرار گرفته است . فضاهای کوهستانی ، مراتع سرسبز و جنگل های گسترده همراه با تالاب ها و چشمه های متعدد ، قلمرو منطقه چهار محال و بختیاری را به زیستگاه مناسبی برای زندگی انواع حیوانات و وحوش منحصر به فرد تبدیل کرده است . در شکارگاههای این منطقه انواع حیوانات وحشی از قبیل کَل ، قوچ ، میش، پلنگ ، خرس قهوه ای ، گراز و بسیاری دیگر از حیوانات و پرندگان به وفور وجود دارند .

 

از گذشته های این خطه تاریخی یادگار فراوان به جای مانده است . اسناد باستان شناسی این منطقه را زادگاه تمدن های کهن با قدمت 4 هزار سال قبل از میلاد می دانند که در دوره عیلامیان و اشکانیان از مراکز مهم کشورداری به شمار می رفته است . سرزمین چهار محال و بختیاری به استناد سنگ نبشه های برجای مانده ، اهمیت فراوان تجاری و نظامی داشته ، ولی در قرن نهم هجری به انزوا کشیده شده است .

 

چهار محال و بختیاری در حد فاصل دو منطقه مهم و حیاتی ایران یعنی قطب های صنعتی اصفهان و خوزستان قرار گرفته است . اصفهان سرزمینی است تاریخی و حاصلخیز که امروزه یکی از مراکز مهم صنعتی و توریستی ایران به حساب می آید و خوزستان نیز معدن طلای سیاه یعنی نفت است .

 

مردم چهار محال و بختیاری از سالیان دور با توجه به زندگی و اقتصاد کوچ نشینی رابطه نزدیکی با این دو منطقه داشته اند. بخشی از سرزمین خوزستان از دیر باز قشلاق بختیاری ها بوده است و از زمانی که در اوایل قرن حاضر نفت در خوزستان کشف شد ، قسمت مهمی از نیروی کار صنعت نفت را نیز همین مردم تامین کرده اند .

 

سرزمین چهار محال و بختیاری چنانکه از نامش مشخص است از دو قسمت تشکیل شده است .

 

چهار محال که ساکنانی شهری و روستایی دارد و مشتمل بر منطقه های لار ، کیار ،میزدِج و گندمان است. بختیاری نیز ناحیه ای کوهستانی در قلمرو عشایر کوچ رو ایل بختیاری است . تاریخ تحولات و تغییرات اجتماعی و مناسبات تولیدی آبادی های چهار محال و بختیاری را به ویژه در یک قرن اخیر ، باید از چشم انداز ویژگی های اجتماعی ، اقتصادی و سیاسی ایل بختیاری دید . بختیاری ها قسمتی از قوم لُر ، موسوم به لر بزرگ می باشند . واژه " لر " به معنی سرزمین پر درخت و مرتفع است . هم اکنون در بختیاری و لرستان تپه ها و تل های پوشیده از درخت را " لر " می خوانند . فرهنگ ایل بختیاری مبتنی بر مناسبات دامداری و دامپروری است که در عین سادگی ، پیچیده است و به همین لحاظ برخی خصوصیات آن از سازگاری لازم برای شرایط کنونی برخوردار نیست . هر چند بعضی از مظاهر و سنن ایلی کماکان نقشی موثر در توسعه فرهنگی منطقه دارد .

 

ایل بختیاری

 

ایل بختیاری از شُعبات قوم لُر و یکی از بزرگترین ایلات چادر نشین و کوچ رو ایران است . این ایل متشکل از دو شاخه اصلی هفت لنگ و چهار لنگ ، از سرزمین ایلی وسیعی برخوردار است که قسمتی از استان های چهار محال و بختیاری ، اصفهان ، لرستان و خوزستان را دربر می گیرد . عشایر چهار محال و بختیاری

 

با جمعیتی بیش از 200 هزار نفر در قلمرو ییلاقی استان ، شامل عشایر برون کوچ و درون کوچ ، به شیوه

سنتی پیشینیان خود گذران زندگی می کنند. عشایر درون کوچ بختیاری در روستاهای مناطق حاشیه ای و نیمه گرمسیری منطقه سکونت دارند و در فصل کوچ به ارتفاعات داخل همین منطقه عزیمت می کنند.

 

عشایر برون کوچ این استان نیز در فصل پاییز مناطق مرتفع و دشتهای سردسیر را به قصد نواحی پست و گرم استانهای مجاور ترک می کنند.

عشایر بختیاری به هنگام کوچ با ره توشه ای سبک از مایحتاج زندگی ، گذرگاههای خطرناک در میان کوه های زاگرس را پشت سر می گذارند و در دشتهای هموار خوزستان دیرک سیاه چادرها را بر پا می کنند. عشایر بختیاری به جهت صعب العبور بودن راههای مسیر ایل که از صدها سال پیش تغییر نکرده ، از چهار پایان استفاده می کنند. زندگی معیشتی عشایر بر اقتصادسنتی و تولیدات داخلی شامل رمه داری ، زراعت و صنایع دستی استوار است .

 

نقش دام در زندگی عشایری بگونه ای است که بقا و تداوم زندگی در قالب نظام ایلیاتی ، بستگی تام به نوع و تعداد دامها دارد و دامها گذشته از آنکه سرمایه اصلی و منبع معیشت خانواده های عشایری محسوب می شوند ، موقعیت و منزلت اجتماعی خانواده را نیز تعیین می کنند.

 

کوچ نشینی در عین سادگی ، پر مرارت و دشوار است . عشایر برای بقا ناگزیر از جدال دائم با طبیعت هستند. چشم انداز این مبارزه به دلیل امکانات محدود در جامعه عشایری ، نامعلوم و همراه با بیم و امید است . درچنین محیطی همیاری و تعاون افراد با هم ، برای ادامه حیات و زندگی امری الزامی است . این همکاری و همدلی در میان بختیاری ها به صور گوناگون تجلی یافته و ریشه در تاریخ آنها دارد .زمینه اصلی تعاون و همبستگی ایلی ، فعالیت های تولیدی ، به ویژه دامداری است . در میان بختیاری ها اشکال متنوع و متعددی از تعاون وجود دارد . مثلا" زمانی که شیر دامها کم می شود و مقدار آنها برای تهیه روغن و یا پنیر کافی نیست تعدادی از خانوارهایی که تعداد دامشان زیاد نیست جمع شده و قرار می گذارند هر روز شیر دامها به یک خانوار اختصاص یابد تا بتواند لبنیات مورد نیازش را تامین کند. نمونه دیگر تعاون در بختیاریها ، پشم چینی است . هنگامی که ایل به ییلاق می رود ، پشم بره های جوان آماده چیدن است که در این زمینه نیز با همکاری و تعاون مردم ، پشم بره ها چیده می شود . در کار کشاورزی نیز تعاون و همیاری در کاشت و برداشت چشمگیر است .

 

بختیاری ها به گویش " لری " صحبت می کنند. گویش لری شعبه ای از زبان های ایرانی است که با زبان فارسی دری نزدیکی زیادی دارد . اما با آن تفاوتهایی نیز دارد . بختیاری ها مردمانی شجاعند و به هنگام

 

کوچ ، اغلب شبها در میان جنگل ها و کوهستان ها سکنی می گزینند. البته آنان در این مناطق گاه مورد حمله حیوانات وحشی قرار می گیرند یا در اثر عوامل طبیعی آسیب می بینند.

 

در مسیر راه ، یکی از چوپانان به نام جلودار ، جلوتر از بقیه حرکت می کند و به دنبال او گوسفندان  و پشت سر گوسفندان ، افراد ایل با اثاثه شان حرکت می کنند.

همسر گزینی و تشکیل خانواده در ایل بختیاری از اهمیت بیشتری برخوردار است . تحکیم روابط خویشاوندی که از مقتضیات زندگی ایلی می باشد ، عمدتا" در گرو ازدواج است . به همین دلیل ازدواج امری عمومی و همگانی است . روابط خانوادگی در میان بختیاری ها بسیار محکم و استوار و نقش پدر در آن مهم است . تمام افراد خانواده برای پدر اهمیت خاصی قائلند. اما مادران نیز از احترام برخوردارند و در غیاب پدر سرپرستی خانوار را بر عهده دارند.

 

از نظر بختیاری ها طلاق کاری مذموم و نکوهیده است . به همین جهت طلاق در میان بختیاری ها به ندرت به چشم می خورد . شاید از همین رو به برگزاری مراسم ازدواج اهمیت خاصی می دهند و مراسم ازدواج را با شادی بسیار و با حضور تمامی افراد ایل برگزار می کنند. حضور نوازندگان محلی و چوب بازی و اسب سواری مردان به این جشن رونق خاصی می بخشد .

 

تقسیم کار در میان افراد خانوار بختیاری تابع جنس و سن است . قسمتی از کارها به طور کامل اختصاص به زن ها دارد و قسمت دیگر ویژه مردان است . کارهای اصلی زنان به طور خلاصه عبارت است از نگهداری از فرزندان ، پختن نان ، آوردن آب و هیزم ، تهیه غذا ، مواظبت از گوسفندها و بزغاله ها ، دوشیدن شیر دامها و تهیه لبنیات و تهیه دست بافته های عشایری نظیر گلیم و قالیچه / کارهای عمده مردان نیز عبارت است از : به چرا بردن دام ها ، مواظبت از چهار پایان ، شخم زنی و کشاورزی ، مسافرت به شهر برای فروش محصولات یا تهیه کالا ، مشارکت در تصمیم گیری ها ، معامله و داد و ستد با پیله وران ( فروشندگان محلی ) /البته گفتنی است که مهم ترین و مشکل ترین وظیفه ی مردان در زمان کوچ است . زیرا آنها باید به هنگام کوچ و عبور از مسیرهای دشوار کوهستانی و یا گذشتن از رودخانه های خروشان ، با تهور و تلاش قابل ملاحظه ، افراد خانوار و دامهای خود را هدایت کنند و به سلامت به منزلگاه بعدی برسانند.

 

بختیاری ها در مهمان نوازی معروفند و اعتقاد دارند مهمان فرستاده خدا و برکت خانه است . آنها به مهمان غریبه بسیار اهمیت می دهند و سعی می کنند نهایت خدمت رابه او بکنند.

منطقه بختیاری طی هزاران سال شاهد سوارکاری دلاوران و سلحشورانی بوده که بر پشت اسب های تیزتک خویش سراسر دشت ها و کوههای این ناحیه را زیر پا گذاشته اند . به جرأت می توان گفت که تمام بختیاری ها به سواری کاری آشنایی دارند و هر فرد بختیاری همیشه در آرزوی دستیابی به اسبی راهوار و تیزتک است . از جمله سرگرمی های همیشگی و جالب بختیاری ها در مراسم عروسی و جشنها انجام سوار کاری است .

بختیاری های کوچ رو عمدتا" در سیاه چادر سکونت دارند . اما اسکان یافتگان آنها ، در خانه های روستایی زندگی می کنند. سیاه چادرها به طور کلی به دست زنان عشایر و از موی بز بافته می شود. استفاده از موی بز ازنفوذ باران به درون چادر جلوگیری به عمل می آورد . معمولا" سیاه چادر در مدت کوتاهی ، با همکاری یک زن و مرد بختیاری بر پا می شود .وسائل موجود در سیاه چادرها ، عموما" عبارت از وسایل ضروری و مورد نیاز عشایر است .

 

زرد کوه

 

هانری رنه دالمانی ( henry rene dallemagne ) سیاح فرانسوی در کتاب " سفرنامه از خراسان تا بختیاری " در توصیف منطقه چهار محال و بختیاری گفته است :

 

« این سرزمین زیبا و خرم که رودخانه های پر آب و جنگل های انبوه ؛ مراتع و چمن زارهای سبز و باصفا قسمتی از آن را فراگرفته است با کوههای مرتفع و دره های عمیق و گذرگاههای باشکوه و بلند، صخره ها و یخچال های طبیعی خیره کننده و عظیم ، مناظری بسیار متنوع و خیال انگیز پیدا کرده است.

در فصل بهار دامنه کوهها از گل های قرمز رنگ پوشیده می گردد و رنگ تیره صخره ها را به رنگ آتش در می آورد..... »

هر چند دالمانی حدود یک قرن قبل به سرزمین بختیاری سفر کرده ، ولی امروزه نیز طبیعت این منطقه همچنان زیبا و خیال انگیز است.

 

در هر گوشه ای از این استان تپه ماهورها، شیب های سرسبز، چشم انداز ها و چشمه سارهای زیبا و رودهای پرآب مشاهده می شود. مناسب دیدیم در برنامه امروز شما را با جاذبه های طبیعی این استان بیشتر آشنا نماییم .

زردکوه در 73 کیلومتری غرب شهر کرد مرکز چهار محال و بختیاری سر بر آسمان برافراشته است . سلسله جبالی که زردکوه یکی از کوههای آن است ، زاگرس نام دارد که از شمال غربی تا جنوب شرقی ایران به طول 1600 کیلومتر کشیده شده است.

 

در این سلسله جبال با تعدادی از مرتفع ترین قله های ایران از جمله دِنا با 4409 متر ارتفاع ، زردکوه با 4221 مترارتفاع و اُشترانکوه با 4150 متر ارتفاع برخورد می کنیم .

 

محدوده زردکوه متشکل از کوههای شاه شهیدان و کوهرنگ است که نام هر یک دلیل خاص خود را دارد. کوه اصلی یا زردکوه بختیاری تا اواخر قرن نوزدهم میلادی منطقه ای دست نیافتنی بود و معمولا افراد بیگانه به داخل آن راهی نداشتند. با اینکه امروزه محدودیتی برای ورود به سرزمین چهار محال و بختیاری و صعود به زردکوه وجود ندارد، هنوز هم این منطقه وسیع از نظر طبیعی منطقه ای بکر و ناشناخته است. با هر گامی که کوهنورد در زردکوه برمی دارد، گویی به سرزمین شگفت انگیز یخچال های طبیعی، چشمه سارهای گوناگون و دریاچه های بزرگ و کوچک پای می گذارد که وجود قلعه های باستانی متعلق به دوره های ساسانی و هخامنشی جاذبه های آن را بیشتر می کند.

 

در ارتفاعات زردکوه می توان مجسمه هایی از شیرهای سنگی عظیمی را دید که در سراشیب کوهها با گذشت زمان همچنان پا بر جا ایستاده اند و سلحشوری جوانان دلیر و صاحب نام ایل بختیاری را به نمایش می گذارند. در صعود به زردکوه گاه سنگ هایی دیده می شوند که برروی آنها نقش و نگار حک شده است که به منظور تزیین یا تشخیص گورستان ها نصب می شده اند. مجسمه شیرهای سنگی نیز نشانه گور بزرگان است.

 

روستای چلگِرد ، در کنار زردکوه یکی از زیباترین مناطق استان چهار محال بختیاری است که در فصل سرد زمستان مناسب ترین محل را برای دوستداران اسکی و ورزش های زمستانی فراهم می کند . ریزش شدید برف در این منطقه غالبا" از آذرماه آغاز می شود و گاه تا 5 ماه بعد ادامه می یابد. از این رو در طرح جامع توسعه اقتصادی - اجتماعی چهار محال و بختیاری ، ناحیه چلگرد به عنوان یکی از مهمترین قطب های توریستی منطقه در نظر گرفته شده است . پیست اسکی چلگرد یکی از شناخته شده ترین پیست های اسکی واقع در دامنه کوههای زاگرس است. پیست مذکور با طول حدود 800 متر و شیب 20% دارای سه محوطه تفکیک شده جهت خانواده ها ، آقایان و خانمها است و به علت زمستان طولانی منطقه در بخش عمده ای از سال قابل استفاده است.

 

وجود یخچال های طبیعی ، دریاچه های متعدد ، مرداب های زیبائی که مأمن حیوانات و جانوران مختلف هستند، تالابها و جنگل های پرپشت بلوط در غرب زردکوه، هر بیننده ای را به شگفتی و ستایش وا می دارد. بسیاری از گردشگران از این منطقه زیبا دیدار کرده و آنرا تحسین نموده اند. از جمله معدود افراد خارجی که در اواخر قرن نوزدهم 1890 میلادی به سرزمین ناشناخته و عجیب بختیاری گام نهاد و صدها کیلومتر در آن راه پیمود ، خانم " ایزابلا بیشوب " ( Isabella Bishop ) بود که مجذوب زیبائیهایی این سرزمین شد و سه ماه در مسیرهای گوناگون زردکوه حرکت کرد. وی پس از بازگشت به کشورش انگلیس ، کتاب " سفرهایی به ایران و کردستان " را نوشت .

 

در دامنه های زردکوه بیش از بیست رودخانه دائمی جریان دارد و سلسله جبال آن با 16 قله که بالای 3500 متر ارتفاع دارند، محلی مناسب برای ورزش کوهنوردی، تماشای طبیعت و استراحت است.

هنگامی که فصل بهار فرا می رسد، طبیعت زیبا و کوههای سر به فلک کشیده منطقه چهار محال و بختیاری مسحور کننده است. طبیعتی بکر که محل ییلاق و قشلاق اکثر طوایف بختیاری است. انسان در اینجا به سرزمینی پا می گذارد که همه چیز آن حالت طبیعی و آزاد چند هزار ساله خود را حفظ کرده است. در جای جای این سرزمین دشت های زیبایی را می توان دید که پر از لاله های بلند و واژگون است. یکی از این دشت ها که طراوت محیط و زیبایی گلهایش اعبتار جهانی به آن بخشیده در کوهپایه زردکوه قرار دارد . این دشت یکی از جاذبه های دیدنی و گردشگری و یکی از بیست اثر ملی ثبت شده ایران است که مورد حمایت سازمان محیط زیست ایران قرار دارد.

 «دشت لاله های واژگون» با وسعتی حدود 3600 هکتار در شهرستان کوهرنگ در نزدیکی روستای " بنو استکی " در زیر پوششی زیبا و دیدنی از لاله های واژگون به رنگهای قرمز و زرد آرمیده است. هوای پاک و لطیف دشت و پوشش گیاهی غنی و ارزشمند آن هر بیننده ای را مسحور می سازد. زمان رویش لاله های واژگون که در زبان محلی به " اشک مریم " نیز معروف است، معمولاً از اواسط فروردین و مرحله گل دهی آن با توجه به دمای منطقه از اواخر فروردین تا اواخر اردیبهشت ماه است. گلهای این گونه زیبا و نادر دوام چندانی ندارند ، لذا هر سال در فصل بهار ، دشت لاله های واژگون ، پذیرای هزاران گردشگر از اقصی نقاط ایران است.

چشمه «دیمه» ( Dimeh ) در نزدیکی روستای دیمه یکی دیگر از جاذبه های طبیعی این بخش از سرزمین ایران است. به گفته کارشناسان آب چشمه دیمه از گواراترین آبهای آشامیدنی شناخته شده در جهان است و خواص درمانی متعددی نظیر جلوگیری از پوسیدگی دندان و درمان سنگ کلیه دارد. چشمه دیمه درواقع سرچشمه اصلی زاینده رود ، قبل از تونل های کوهرنگ است. چشمه دیمه مجموعه ای از چند رشته چشمه در کنار یکدیگر است که در میان دشتی گسترده ، چشم انداز بسیار زیبائی را بوجود آورده است. وجود درختان بلند بلوط، ، سپیدار و سایر درختان سردسیری در اطراف چشمه همراه با مناظر بسیار زیبای کوهها و دشت حاصلخیز مجاور، جذابیت خاصی را برای گردشگری در این منطقه فراهم آورده است . در منطقه اطراف چشمه دیمه، فضای اقامتی مناسبی برای گردشگران وجود دارد. در نزدیکی چشمه دیمه کارخانه آب معدنی دیمه قرار دارد که محصولات آن علاوه بر عرضه در بازار داخلی به خارج از ایران نیز صادر می شود. البته چندین کارخانه دیگر آب معدنی نیز در دست احداث است و قرار است بزرگترین طرح آب معدنی خاورمیانه در این منطقه تاسیس شود . چشمه دیمه از اهمیت باستانی نیز برخوردار است. کشف اقلام فرهنگی تاریخی شامل آجر و سفال در محل های اطراف چشمه تاییدی بر این ادعاست.

 

پایان پیام/