خبرگزاری شبستان: مسجد در اسلام قلب تپنده حیات اسلام و کانون و محور فعالیت هاى جامعه اسلامى است. محمد سلیمان تاکیوچى، عضو جامعه قوم شناسى ژاپن در پاسخ به این سؤال که چرا از میان تمامى مذاهب خاور دور و خاورمیانه، دین اسلام را پذیرفته و مسلمانشده، در مقالهاى مىنویسد:
"مذهب بودا و مسیحیت علایق معنوى را از علایق مادى جدا کرده و انسان را به کنارهگیرى از جامعه ترغیب مىکند. بعضى از فرقههاى بودایى و مسیحى معبدها و صومعهها را در کوه ها و اماکن دور از دسترس جامعه بنا مىکنند، اما در اسلام مساجد در قلب اجتماعات، در روستاها و شهرها بنا مىشود و نیایش با جماعت و در خدمت جامعه مورد تقدیر است. من اطمینان دارم این زمان بهترین فرصت براى اشاعه اسلام در ژاپن است."(1)
مجموعههاى شهرسازى اسلامى همه وابسته و مربوط به مسجد جامع بوده و مسجد که قلب جامعه است روزى پنج نوبت مسلمانان را از مجموعهها و اجزاء شهر در خود جمع مىکند و ایمان آنان را تازه مىسازد و به جاى خود بازمىگرداند.
در بناهاى اسلامى چند نوع مسجد وجود دارد مانند مسجد محله، مسجد قبیله، مسجدبازار، مسجد جمعه و مسجد جامع. در تمامى شهرهاى اسلامى مهمترین بنا، مسجد جامع است که شامل مجموعههاى زیر است:مسجد و محراب، بیتالمال، دارالعماره، مدرسههاى علمیه، بازار، حمام، ادارهحسبه، بیمارستان، رباط، اقامتگاه امام جمعه، آشپزخانه و محل مراسم عقدازدواج.
مسجد و تسبیح دستهجمعى به سوى کمال
مسجد مشتمل بر گنبد، گلدسته، شبستان، منبر، محراب، دکه، وضوخانه است و گنبد و گلدستههاى مسجد عابدى را مجسم مىکند که عرقچین بر سر گذاشته و دودستخود را براى تسبیح و عبادت به سوى آسمان برافراشته و سقف زیر گنبد نمودار آسمان است و نمازگزاران همگان با تسبیح موجودات آسمان ها و زمین خدا را تسبیح و عبادت مىکنند: "یسبح لله ما فى السموات و ما فى الارض الملک القدوس العزیز الحکیم." (2)
از بالاى گلدستهها روزى پنج بار اذان گفته مىشود و مردم شهر براى نماز فراخوانده مىشوند.
منبر بر دو نوع است، منبر کوتاه براى موعظه نمازگزاران و تعلیم احکام و غیره در روزهاى عادى و منبر بلند براى روزهاى پرجمعیت و ایرادخطبههاى نماز جمعه، ستونهاى مسجد، یادآور نماز ستون دین است.
مسجد و محراب
محراب از کلمه حرب به معناى جنگ، جایى است که در گودى واقعشده همچون سنگر، رمز مبارزه با شیطان درون و آماده سازى نفس براى شیاطینالانس و از این رو مسجد گذشته از محل نماز، پایگاه بسیج و اجتماع رزمندگان براى رفتن به جبههها و جهاد مقدس است و در مرزها همین مساجد به صورت رباط و قرارگاه درآمده از منارهاى آن به عنوان دیدهبانى استفاده مىشود.
مسجد و بازار
بعضى از مساجد جمعه و جامع از دو طرف و بعضى از چهار طرف به بازار راه دارد و بازارهاى اسلامى که همچون مسجد طاقوار ساخته شده جزءمجموعههاى مسجد جامع است و براى ورود به آنها از حیاط مسجد مىگذرند، باشد کهبازاریان با یاد خدا وارد بازار و کسب و کار شوند.
به تعبیر معماران و مهندسان شهرسازى که در بناهاى اسلامى کاوش مىکنند بازار اسلامى به منزله ستون فقرات یک شهر است و این همان تعبیرى است که خداوند در قرآن براى مال کرده است: "التى جعل الله لکم قیاما." (3)(اموالى که خداوند مایه قوام شما قرار دادهاست).
هدف قرآن از پیوند میان مسجد و بازار این است که مردانى تربیت کند که: "لاتلهیهم تجارة ولابیع عن ذکر الله و اقام الصلوه.." (4)هیچ تجارت و داد و ستدى آنان را از یاد خدا و اقامه نماز باز ندارد.
نتیجه پیوند میان بازار و مسجد این بود که قوانین اقتصاد اسلامى اغلب خود به خود به اجرا در مىآمد و بازاریان روزى چند نوبت در مساجد از نیروى ایمان وت قوى شارژ مىشدند و چون به سر کار باز مىگشتند، کمتر دروغ مىگفتند و کمتر بهاحتکار و کمفروشى مىپرداختند و از اینرو معاملات با اعتماد فراوان در بازارهاى اسلامى صورت مىگرفت و مسلمانان کار و تجارتشان را چیزى جداى از عبادت نمىدانستند.
روژه گارودى فیلسوف مسلمان فرانسوى در کتاب خود مسجد آئینه اسلام مىنویسد: "در دوران عظمت اسلام تمام زندگى شهر در مسجد جریان داشت، در آنجاست که قراردادهاى تجارى بسته مىشود، زیرا اسلام تمایزى میان مقدس و نامقدس نمىشناسد، اجراى شریعت بیش از هر چیز به این معنى بوده است که انسان 24 ساعت شبانهروز در محضر خداوند بسر مىبرد و هر عملى در زیر نگاه او انجام مىشود،بنابراین هر عملى که توام با تقوى باشد یک بعد قدسى دارد و نماز درنگى است در سلسله لحظات گوناگون، درنگى که به سایر لحظات معنى مىدهد. بنابراین نماز از بقیه اعمال جدا نیست." (5)
مسجد و بیت
زمان پیامبر اکرم(ص) یکى از مجموعههاى مسجد بیتالمال است که در آن وجوهات نقدى و صدقات و غیره دریافت و نگاهدارى مىشود و اگر بازرگانى دچار ورشکستگى مىشد و یا در سفر در راه مىماند از سهم و القارمین و ابن سبیل تامین مىشد.
فخر رازى در تفسیر آیه" انما یعمر مساجد الله من آمن بالله" و ... مىنویسد: در عمران و آبادى مسجد اقامه نماز و پرداخت زکات اعتبار شده زیرا مردم با حضور در نماز جماعت به مساجد رونق مىدهند و چون زکات دهنده باشند افراد کم درآمد و نیازمند نیز به مسجد روى مىآورند و بر رونق و آبادانى آن مىافزایند. اما اگر عمارت را حمل بر مصالح ساختمانى کردیم، از آنجا که پرداخت زکات واجب و بناى مسجد مستحب است تا از واجب فارغ نگردد به مستحب نمىپردازد. (6)
اکنون در کنار بسیارى از مساجد صندوق قرضالحسنه خدمات بسیار مهمى را به جامعه ارائه مىدهند.
مسجد و دارالعماره
هم چنین از زمان پیامبر اکرم(ص) مسجد کانون عبادى سیاسى بوده، گرچه پس از دوره صدر اسلام، بسیارى از زمامداران به تضعیف نقش سیاسى مساجد پرداختهاند ولى مىبینیم در سال 169 هجرى در قاهره جنب مسجد جامع جدید العسکر، دارالامارهاى در ارتباط مستقیم با مسجد ساخته شده وابن طولون مسجدى مىسازد که در بخش جنوبى آن ساختمان حکومتى دارالاماره قرار دارد و این روش تا قرن ها میان زمامداران اسلامى متداول بوده است. مساجدى مانند مسجد ارک از این قبیل است.
مارسل بوازار راجع به جنبه سیاسى مسجد مىنویسد: "اقامه نماز جمعه وسیلهاى است براى گردهمایى مسلمانان در روز تعطیل و طرح مسائل مهم اجتماعى و بحث و گفتگو درباره مسائل بهداشت، مسکن و تصمیم گیرىهاى سیاسى و غیره."
در حقیقت برپایى نماز جمعه به کار گرفتن عبادت خداوند است در راه خدمت به امت. گردهمایى جمعه، مخصوصا در سالهاى اخیر و در ممالک استقلال یافته تاثیر و کارآیى بسیار داشته مسلمانان با اجتماع خود در مساجد طرح مبارزه علیه ستمگران را ریخته و تزلزلى در فرمانروایى استعمار غرب پدید آوردهاند.
کارى که احزاب و گروه هاى سیاسى مخالف در ممالک اروپایى، از انجام آن هنوز ناتوانند." (7)
مسجد و مدرسه
"فاذا قضیت الصلوة فانتشروا فى الارض وابتغوامن فضل الله ..." (8) وقتى نماز به پایان رسید در زمین منتشر شوید و به کسب علم و فضیلت الهى بپردازید.
مفسرین قدیم مانند حسن، سعید بن جبیر و مکحول آیه فوق را به معناى طلب علم تفسیر کردهاند. بسیارى از مساجد حجراتى در طبقه فوقانى داشت که طلاب در آن سکونت داشتند و بعد از نماز در پاى هر ستونى هر دستهاى دور استاد خود حلقهوار مىنشستند و به کسب علم و دانش مىپرداختند. و بازاریان مجاور در دروس عمومى به خصوص درس مکاسب فقه شرکت مىکردند تا معاملات خود را طبق موازین شرع انجام دهند. و این پیوند و همگامى میان مدرسه و مسجد در اسلام رمز موفقیت فرهنگ اسلام بود زیرا علم منهاى دین ثمرهاش جنگ و فساد و دین منهاى علم نتیجهاى جز خرافات نخواهد داشت. در اسلام جامعه یعنى دانشگاه از مسجد جامعه نشأت گرفته چنان که دانشگاه الازهر،از جامع الازهر پدید آمده است.
مسجد و کتابخانه
یکى از مجموعههاى مهم مسجد، کتابخانه است، قرآن کریم به کتاب و اهل کتاب اهتمام فراوان داده و مسلمانان که در آغاز یک کتاب قرآن بیشتر نداشتند و آن را همواره در مساجد قرائت مىکردند، باعث شد که از این یک کتاب کتاب هاى فراوانى، در قرائت و تجوید در لغت و فرهنگ قرآن، در علم الحدیث و تفسیر، و فقه و تاریخ و سایر علوم قرآن پدید آید و با آنها کتابخانهها تاسیس کنند.
مارسل بوازار، دانشمند اسلام شناس سویسى مىنویسد: «تاسیس کتابخانهها و شبستان تالار اجتماعات در مساجد، این حقیقت را آشکارمىسازد که مساجد در اسلام بدان گونه که بعضى پنداشتهاند، منحصر براى نماز نیست، بلکه یقینا یکى از مراکز مهم فرهنگى اسلام نیز مىباشد.» (9)
مسجد و مراسم عقد ازدواج
قرآن کریم میان احکام خانواده، مهریه و نماز پیوند برقرار کرده مىفرماید:"حافظوا على الصلوات..." (10) و پیامبر اکرم، مراسم عقد ازدواج فاطمه زهرا(س) و على(ع) را در مسجد برگزار کردند، (11) و به دستور آن حضرت، سفره وسیعى در مسجد گستردند و بسیارى از مردان و زنان مسلمان اطعام شدند. (12) و آنگاه عروس و داماد را به مسجد فرا خواندند و دست فاطمه را در دست على(ع) گذاشتند و براى آن دو دعا کردند. (13) به پیروى از پیامبر اکرم(ص) بعضى از مساجد مانند مسجد مالزى و اندونزى بخشى را به برگزارى مراسم عقد اختصاص دادهاند.
کریستین نفاح نیز در همین زمینه در مقاله خود «مسجد کانون فعالیت جامعه اسلامى» مىنویسد: مساجد به مثابه مرکز ارتباطى نهادهاى اجتماعى، مثل بیمارستان ها، آسایشگاه ها، دانشگاه ها و مدارس عمل مىکند، اما استقرار این مساجد در مرکز شهر که با احاطه شدن به وسیله بازار و صنعتگران متعدد کانون اصلى شکلگیرى جمعیت شهرى است، گواهى است بر ضرورت و نقش عمومى آنان و هماهنگى این پدیده با تمام جوامع اسلامى جهان. (14)
مسجد و دارالشفاء مدرسه طب
قرآن کریم به عنوان کتاب شفا نازل شده و دستورات آن مشتمل بر سلامتى تن و روان است، احکام فقهى طهارت و بهداشت و تقوى و پرهیز، اطعمه و اشربه، روزه و امساک و احکام فقهى مربوط به بهداشت روح و روان و تصور بدن به عنوان معبد روح، رابطهاى میان طب و جنبههاى مختلف تعلیمات اسلامى برقرار ساخته به طورى که از زمان پیامبر اکرم (ص) طب النبى و در عصر ائمه، طبالصادق و طب الرضا پدید آمده در کتب فقهى راه یافته و در بعضى از شهرهاى اسلامى، ساختن دارالشفاء بیمارستان جزء مجموعههاى مسجد و به شکل مسجد رسم شده و یا مسجد جزو بیمارستان قرار گرفته باشد که ضمن شفاى تن در بیمارستان به شفاى روان در مساجد بپردازند.
نخستین بیمارستان در قرن دوم در بغداد و بیمارستان عضدى در قرن چهارم به فرمان عضدالدوله دیلمى و بیمارستان رى و بیمارستان بزرگ نورى در قرن ششم در دمشق و حلب و بیمارستان ناصرى و منصورى در قاهره همراه با مسجد و کتابخانه را مىتوان نام برد و در امپراطورى عثمانى، نخستین بیمارستان بنام دارالشفاء در قرن هشتم در بورسه و در قرن نهم مجموعه مشتمل بر مسجد، بیمارستان و مدرسه طب توسط بایزید دوم بنا شد که هنوز هم دائر است. (15)
مسجد و حمام عمومى
از آنجا که براى عبادات مانند نماز و نماز جمعه، روزه، حج، قرائت قرآن و رفتن به مساجد، باید تطهیر و غسلکرد، و حمام گرفتن یکى از مسائل بهداشتى طب النبى است که در فقه اسلامى آمده به عنوان نمونه در کتاب "من لایحضره الفقیه" صدوق از پیامبراکرم(ص) نقل شده که استحمام یکى از سه وسیله مهم درمانى است.(16)
مسجد کانون وحدت و همبستگى
مسجد کانون اتحاد وهمبستگى و انس و الفت مسلمانان است که مردم هر منطقه و محله را روزى چند نوبت در کنار هم در نمازهاى جماعت جمع و با هم مانوس مىسازد و مسجد جامع و جمعه هفتهاى یک بار همه اجتماعات مساجد را یکجا در نماز جمعه گرد مىآورد و مسجد الحرام و مسجد النبى مسلمانان کشورهاى مختلف اسلامى را یکجا جمع و متحد مىسازد.
مارسل بوازار اسلام شناس سویسى راجع به نقش نیرومند مسجد در فرهنگ، اقتصاد، سیاست و وحدت مسلمانان چنین مىنویسد: "مسجد عامل نیرومندى در همبستگى و اتحاد مسلمانان جهان است و اهمیت اجتماعى و فرهنگى آن را از این بابت نمىتوان نادیده گرفت، مخصوصا در روزگار معاصر که مسلمانان شور و حرارت صدر اسلام را دگربار از خود نشان مىدهند، مساجد به صورت مراکز تربیت روحانى و پایگاه جنبش امت مسلمانان نسبت به ستمگران و سلطهجویان درآمده است. و به تدریج مساجد موقعیت سالهاى نخستین ظهور اسلام را به دست آوردهاند." (17)
مسجد آئینه اسلام
مسجد محل عرضه هنر متعهد، معمارى، مهندسى، نقاشى، خطاطى و جلوههاى ایمانى هنرمندان اسلامى است. هنرمندان اسلامى کوشیدهاند تا اسلام و ایمان را در قالب هنر در در و دیوار وبناى مساجد به معرض نمایش درآورند، تا جایى که روژه گارودى، مسجد را آئینه اسلام مىداند و آن را عنوان کتابش قرار داده است.
تیتوس بورکهارت مىنویسد: "اگر کسى که ناگزیر شده به پرسش این که «اسلام چیست؟" پاسخ گوید به یکى از شاهکارهاى هنر اسلامى مانند مسجد قرطبه یا مسجد ابن طولون در قاهره یا یکى از مدرسههاى سمرقند یا حتى مسجد تاج محل اشاره کند این پاسخ خود معتبر است. زیرا که هنر اسلامى خود نمودار همان مفهومى است که از نامش برمىآید چه از نظرزیبایى شناسى و چه از لحاظ معنویت." (18)
مسجد آئینه تمدن اسلام
مسجد سرچشمه تمدن اسلامى است و اگر به هر یک از شهرهاى اسلامى بنگریم مسجد و مجموعههاى آن را اساس شهرسازى مىیابیم و در بافت شهرهاى اسلامى مسجد محور است.
بورکهارت در کتاب "هنر اسلامى زبان و بیان" مىنویسد: "بیرونىترین مظهر یک دین با تمدنى مانند اسلام که هنر خود بر حسب تعریف آن جلوه گاه برونى است باید نمودار جهان درونى آن تمدن باشد." (19)
مسجد و رباط در مرزها
"فلولا نفر من کل فرقه منهم طائفه لیتفقهوا فى الدین." (20) چرا از هر گروهى از مومنان دستهاى به جبههها کوچ نمىکنند تا در دین فقیه شوند؟ رزمندگان با ایمان براى مرابطه (برقرار ارتباط میان مرزها و مرکز اسلامى) و مراقبت از حرکات دشمن و تهاجم رزمى و فرهنگى به مرزهاى سرزمینهاى اسلامى کوچ مىکردند و با نذر، وقف و وصیت، رباط هایى به شکل مسجد مىساختند، این رباط ها، در واقع مسجدى بود که منارههاى کوتاه و بلند آن به صورت برج دیدهبانى تبدیل و طاق هاى آن به صورت اطاق ها و استراحتگاه رزمندگان و مسافران و شبستان آن به هنگام نماز محل اقامه نماز جماعت و بعد ازنماز محل درس و بحث طلابرزمنده درمىآمد،
بسیارى از طلاب علوم دینى و اساتید حوزه با نذر و غیره به آن مراکز مىرفتند و ضمن آموزشهاى رزمى از اساتید مرابطون دورههاى دروس علوم دینى و لغت و عرفان را فرا مىگرفتند تا خود را هم در برابر تهاجم رزمى و هم تهاجم فرهنگى دشمن آماده سازند.
این پایگاه ها نقش مهمى در مرزهاى کشورهاى اسلامى به خصوص مغرب و طرابلس و اسپانیا و تونس ایفا کرده و همواره پاسخگو و مدافع در برابر حملات رزمى وفرهنگى دشمنان اسلام بوده است تا جایى که بعضى از آنان انقلاب نموده ودولتهایى به نام دولت مرابطین تاسیس کردهاند. (21)
مسجد و روابط و تکثیر و انتشار کتاب
در سابق که دستگاه چاپ نبود، در مساجد و رباط ها به نگارش و تکثیر و انتشار کتاب مىپرداختند به این ترتیب که یکى از اساتید مرابطین، کتابى را بر ده ها نفر از شاگردانش املا مىکرد و شاگردان با خطى خوب مىنوشتند و در نتیجه ده ها نسخه از آن کتاب تکثیر مىیافت این کتاب را «امالى» مىنامیدند و مردم اموال فراوانى را از راه نذر ، وقف و وصیت، به این مراکز علمى و رزمى اهداء مىکردند. (22)
و با این اموال، راه ماندگان (ابنسبیل) و طلاب علوم دینى و حافظان قرآن کریم را از نظر خوراک و پوشاک و مسکن تامین مىکردند و به تعلیم و تربیت روحى و تزکیه آنان مىپرداختند، و با ذکر و یادآورى جهاد پیامبر(ص) و مسلمانان صدر اسلام، روحیه آنان را بالا مىبردند ونفوس ضعیف را تقویت مىکردند، بهطورى که بسیارى از آنان روانه حوزههاى علمیه بزرگ مانند «جامع زیتونیه» تونس و «قروبین» فاس مىشدند تا به تحصیلات عالیه بپردازند.
پىنوشتها:
1- اسلام در جهان امروز،
2-سوره جمعه/ 1.
3- سوره نساء/ 5.
4-نور/ 37.
5-مسجد، آئینه اسلام، تالیف روژه گارودى، از انتشارات ژگوار.
6-التفسیر الکبیر فخر رازى، ج16، ص9 و10.
7-اسلام در جهان امروز، مارسل بوازار،صص101_ 102.
8- سوره جمعه/ 10.
9-اسلام در جهان امروز، مارسل بوازار،صص101 و 102.
10-سوره بقره/ 238.
11-بحارالانوار، ج43، ص120.
12-همان، ص114.
13-همان، ص116.
14-پیام یونسکو، آذر1369، ش 242، سال 22، ص35.
15-علم در اسلام، دکتر سید حسین نصر، ص166163.
16-کتاب من لا یحضره الفقیه، صدوق، ج1.
17 -اسلام در جهان امروز، مارسل بوازار،صص101 و 102.
18 -هنر اسلامى، زبان و بیان، بورکهارت، ص16.
19 -هنر اسلامى، بورکهارت، ص16.
20 -سوره توبه/ 122.
21 -الرباط فى سبیل الله، محى الدین قلببى تونسى، مجله رساله الاسلام قاهرهسال 4، ش3، ص309.
22 -مجاهد تونسى کبیر محى الدین قلببى، "الرباط فى سبیل الله"، مجلهرساله الاسلام قاهره سال چهارم، ش3 ، شوال 1371 ه.ق، ص309.
پایان پیام/
نظر شما