بررسی معیارهای مکان یابی مسجد

خبرگزاری شبستان: پس از شکل­ گیری زندگی اجتماعی، رقابت بر سر استقرار مناسب تسهیلات (اعم از مراکز تولیدی، خدماتی، آتش­نشانی، اورژانس و ...) به طوری که تا حد امکان نیازهای افراد حاضر در جامعه را برآورده کند، مطرح گردید و به تدریج با افزایش پیچیدگی در نحوۀ زندگی و ساختار جامعۀ بشری، مسئله­ای تحت عنوان مکان­یابی شکل گرفت. مکان­یابی عبارت از انتخاب مکان برای یک یا چند مرکز به روشی است که هدفی خاص را بهینه کند. این هدف می تواند هزینۀ حمل و نقل، ارائۀ خدمات عادلانه به مشتریان و  ... باشد(Drezner, 1995). یکی از الزامات مکان­یابی، شناسایی و استفاده از معیارهای مناسب و متناسب با شرایط و ویژگی­های کاربری­های متفاوت است.

در این پژوهش معیارهای مکان­یابی مساجد به صورت استقرایی و با توجه به ادبیات علمی و گزاره­های دینی و همچنین نظرات خبرگان، درچهار گروه دسته­بندی شده­اند. معیارهای مذهبی، معیارهای شهرسازی، معیارهای اجتماعی و معیارهای کمی که در این پژوهش از آن به عنوان معیارهای جمعیتی نام برده شده است. این معیارها در نگارۀ زیر نشان داده شده ­اند.

معیارهای مکان یابی مساجد شامل موارد متعددی است که باید به آنها توجه کرد،‌از جمله آنها می توان به : معیارهای اجتماعی، جمع گرایی،‌ترکیب اجتماعی جمعیت،‌شأنیت، شغل غالب مردم،‌شهرسازی، توسعه آتی شهر،‌عوارض طبیعی،‌شاخص بودن،‌رعایت پدافند غیرعامل،‌ مرکزیت، دسترسی آسان،‌تناسب با کاربری ها،‌نزدیکی به نیازهای مردم،‌مذهبی،‌پاک بودن مکان، شبه ناک نبودن،‌قبرستان نبودن،‌ غصبی نبودن،‌ شعاع دسترسی،‌ اشاره داشت.

معیارهای جمعیتی

شعاع عملکرد: درجۀ مطلوبیت دسترسی به مسجد، با توجه به حوزه­ای تقریبی که هر مسجد برای ساکنان آن بنا می­گردد تعریف می­شود(نقی­زاده، 1387 357-359). تأمین دسترسی آسان، مطلوب و ایمن به مسجد از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است که در مکان­یابی مساجد باید به آن توجه شود.

جمعیت(تراکم نفر در هکتار): یکی از معیارهایی که تعیین مکان مسجد را تحت تأثیر قرار می­دهد تراکم جمعیت می­باشد؛ به طوری که مسجد باید در پر تراکم­ترین مکان منطقه ساخته شود. علاوه بر این جمعیت، ممکن است شعاع عملکرد را نیز تحت تأثیر قرار دهد.

نرخ رشد جمعیت: یکی از مسائل مهمی که درباره مسجد باید مد نظر قرار داد توجه به این نکته است که مسجد باید علاوه بر اینکه جواب­گوی جمعیت فعلی باشد؛ باید بتواند نیازهای آیندۀ جامعه اسلامی را نیز برآورده کند. این امر باید هم در مکان­یابی و تعیین فاصله بین مساجد و هم در تعیین ظرفیت مساجد رعایت شود.

معیارهای مذهبی: در کتب روایی هفت روایت در خصوص مکان مسجد وارد شده که فقها با استناد به این روایات، مباحث ذیل را مطرح ساخته­اند: ساخت مسجد در مکان غصبی و معابر عمومی و قبرستان جایز نیست و بلکه حرام است. ساخت مسجد در زمین نجس جایز نیست. ذکر این نکته نیز خالی از لطف نیست که تبدیل معابد یهودیان و مسیحیان به مسجد جایز است(فرهنگ مسجد، 1385: 288).

علاوه بر این از آنجا که مسجد، خانۀ خدا و کانون عبادت مؤمنین و محل تقرب آنان به خداوند متعال است و از آغاز بایستی بر بنیان استوار تقوا بنا شود، شایسته است حتی از انتصاب مکان­های مشکوک و مسأله­دار به عنوان مسجد خودداری شود تا مؤمنین با آرامش خاطر و اطمینان کامل در خانۀ خدا به عبادت بپردازند(نوبهار،1373: 190).

معیارهای اجتماعی

قبل از تصمیم­گیری درباره تعیین مکان مسجد و تعیین شعاع دسترسی برای مساجد، باید مطالعات جامعه­شناختی دقیقی صورت گیرد و شناخت صحیحی از ویژگی­های اجتماعی مردم شهر یا منطقۀ مورد نظر به دست آورد. بدین منظور باید به موارد زیر پرداخته شود.

میزان جمع­گرایی: هرچه تمایل به جمع­گرایی در جامعه­ای بیشتر باشد باید مساجدی که برای آن جامعه یا شهر ساخته می­شوند بزرگ باشند و این امر فاصلۀ مساجد از یکدیگر را نیز تحت تأثیر قرار می­دهد و باید شعاع دسترسی مساجد را وسیع­تر در نظر گرفت.

ترکیب اجتماعی جمعیت: مسئلۀ مهم دیگری که در مکان­یابی مساجد باید به آن توجه شود توجه به ترکیب جمعیتی و تنوع قومی-قبیله­ای و همچنین توجه به اقلیت­های مذهبی است. مساجد را باید طوری مکان­یابی کرد که علاوه بر اینکه از بروز اختلافات قومی و قبیله­ای جلوگیری شود، به وحدت و یگانگی افراد جامعه نیز کمک کند و زمینۀ حضور تمامی افراد و اقشار در مسجد فراهم شود.

شأنیت: مکانی که برای مسجد انتخاب می­شود باید شأنیت و مکانیت لازم را برای مسجد شدن داشته باشد. این معیار را می­توان ناظر به ارزش اجتماعی زمین دانست.

شغل غالب مردم: یکی از مسائلی که می­تواند در مکان­یابی مساجد تأثیر گذارد بررسی عادات کاری مردم و توجه به شغل غالب مردم منطقه می­باشد.

معیارهای شهرسازی

مرکزیت داشتن: از مسائل مهمی که در مکان­یابی مساجد باید مورد توجه قرار گیرد توجه به مرکزیت مسجد نسبت به سایر کارکردها و مراکز دیگر از یک سو و نسبت به جمعیت از سوی دیگر است. باید استقرار مساجد در مجموعه­های شهری به­گونه­ای طرح­ریزی شود که نقش مرکزیت مسجد برای شهر و محله حفظ شود(رضایی، 1382: 182).

دسترسی آسان: دسترسی به مسجد باید طوری باشد که همگان بتوانند در کمترین زمان و هزینۀ ممکن و با طی مسافت کوتاهی بتوانند به مسجد دسترسی داشته باشند. این نکته را نباید از نظر دور داشت که در گذشته فقط دسترسی پیاده مطرح بود اما امروزه باید به دسترسی سواره نیز توجه داشت(نقی­زاده، 1378، ج2).

تناسب با کاربری­ های همجوار: در مکان­یابی مسجد باید نسبت مسجد را با سایر عملکردهای شهری مشخص کرد. باید طوری برنامه­ریزی کرد که کاربری­هایی که سازگاری بیشتری با مسجد دارند به مسجد نزدیک­تر باشند و کاربری­های ناسازگار در کنار مسجد قرار نگیرند(نقی­زاده، 1387: 396-397).

نزدیکی به نیازهای مردم: مسجد باید در مکانی ساخته شود که مردم به حضور در مسجد تشویق شوند. یکی از مسائل مهمی که باید در مکان­یابی مساجد به آن توجه شود توجه به این نکته است که مکان مسجد طوری انتخاب شود که افراد بتوانند در مسیر مسجد نیازهای روزانه خود را برطرف کنند.

توجه به طرح­های توسعۀ آتی شهر: گفته شد مکانی که عنوان مسجد بر آن تحقق یابد را دیگر نمی­توان تغییر کاربری داد و از آن برای کاربری­های دیگر استفاده کرد؛ بنابراین باید دقت کرد که مکانی که برای مسجد انتخاب می­شود مغایرتی با طرح­های توسعۀ شهری نداشته باشد.

توجه به عوارض جغرافیایی منطقه: عوارض طبیعی از جمله عواملی است که در تعیین مکان مسجد مؤثر است. باید منطقه مورد نظر به دقت مورد ارزیابی قرار گیرد و عوارض طبیعی (تپه­ها، شیب­ها، رودخانه­ها و ...) آن شناسایی شود و در مکان­یابی مساجد به آن دقت شود.

شاخص بودن در منظر شهری: مسجد نباید در ساختار شهری گم و ناپیدا باشد، بلکه باید شاخص ­ترین مکان را به خود اختصاص دهد. لازم است در مکان­یابی نیز دقت شود تا مکانی که برای مسجد انتخاب می­شود بتواند این امر مهم را برآورده کند.

رعایت اصول پدافند غیر عامل: در تعیین مکان مسجد باید توجه داشت که اصول پدافند غیر عامل به طور کامل رعایت شود، یکی از مهم­ترین اصول پدافند غیر عامل و یکی از ارکان مهم آمایش سرزمین، اصل مکان­یابی بهینه برای انواع فعالیت­ها و مراکز مختلف است(رجبی و همکاران، 1390).به طور کلی مسجد باید در جایی ساخته شود که در هنگام حادثه و بحران، علاوه بر اینکه خود از آسیب ایمن بماند؛ بتواند نقش مرکزیت مدیریت بحران محله و منطقه را نیز بر عهده بگیرد.

مساجد مقدس ­ترین مکان­ها بر روی زمین هستند که کارکردهای متنوع عبادی، اجتماعی، فرهنگی و ... دارند. بي­ توجهي به مؤلفه‌هاي مكان‌يابي مساجد به هنگام ساخت آنها، آسیب زیادی به نقش­ آفرینی این مکان مقدس می رساند. بنابراين، در احداث مساجد همچون ديگر كاربري­ هاي شهري بايد اصول و ضوابط و استانداردهاي مربوط به مكان‌يابي لحاظ شود. در اين پژوهش، پس از بررسي متون و پژوهش­هاي مشابه و مصاحبه با متخصصان حوزه مسجد و برنامه‌ريزي شهري، معيارهاي مؤثر بر مكان‌يابي مساجد شناسايي شد. به منظور رتبه‌بندي اين معيارها، از تكنيك تصميم‌گيري AHPمطابق با نظر استادان و متخصصان استفاده گرديد. از آنجا که نرخ سازگاری کمتر از 0.1 حاصل گردید می­توان استنباط نمود که نتایج از ثبات قابل قبولی برخوردار می­باشند. در نهايت، نتايج پژوهش نشان داد از ميان معيارهاي اصلي، معيارهاي مذهبی (با وزن 0.5732) نسبت به معیارهای شهرسازی (0.1889)، جمعیتی (0.1276) و اجتماعی (0.1103) از اهمیت بیشتری برخوردار است که در مکان­یابی مساجد باید به آن توجه شود.

همچنين، از آنجا كه هر يك از اين معيارهاي اصلي داراي مؤلفه‌هاي فرعي مي‌باشند، اين مؤلفه‌ها نيز با استفاده از تكنيك ياد شده وزن‌دهي و رتبه‌بندي شدند که در میان معیارهای فرعی، معیارهای شعاع دسترسی (0.0491)، تراکم جمعیت (0.0325) و دسترسی آسان (0.0294) نسبت به سایر معیارها از اهمیت بیشتری برخوردار هستند. البته باید توجه کرد که زیر معیارهای مذهبی قابل مقایسه با دیگر معیارها نیستند؛ زیرا این معیارها، معیارهایی هستند که در مکان­یابی و ساخت مساجد حتماً باید لحاظ گردند و هیچ­یک از آنها بر دیگری اولویت ندارند. نکته­ مهمی که از این نتایج به دست می­ آید این است که دسترسی آسان که شعاع دسترسی نیز ناظر به مباحث کمی این بحث می­باشد از اهمیت بسیار زیادی برخوردار می­باشد که در مکان­یابی مساجد باید به آن توجه شود. مقام معظم رهبری (مدظله العالی) نیز توجه ویژه­ای به دسترسی آسان برای مساجد داشته­اند؛ به طوری که در پیام خود به نوزدهمین اجلاس سراسری نماز می­ فرمایند: «دسترسی آسان به مسجد، نیاز ضروری مؤمنان و جوانان و نوجوانان ما است». بنابراین بعد از معیارهای مذهبی که از اهمیت بسیار بالایی برخوردار هستند، دسترسی آسان مهم­ترین عاملی است که در مکان­ یابی مساجد باید به آن توجه شود.

به طور كلي نتايج به دست آمده در اين تحقيق که مطابق با ديدگاه متخصصان حوز مسجد و برنامه‌ريزي شهري است و در تجزيه و تحليل آن نيز از تكنيك­هاي معتبر استفاده شده است، مي‌تواند راه­گشاي امر مكان‌يابي مساجد در كشور باشد و در پژوهش­های مشابه در اين زمينه به كار گرفته شود.