نگاهی به معماری مسجد امام و شیخ لطف الله اصفهان/فضایی هم نوا با ساختار آیین و مذهب

خبرگزاری شبستان: در معماری گذشته ما اغلب اجزای ساختمانی و مصالح مختلف را نه فقط برای زیبایی بلکه برای خاصیتی که داشته اند، به کار می گرفتند برای مثال: حوض و فواره برای ایجاد رطوبت در هوای گرم و خشک کویری و برای وضو گرفتن. ایوان ها برای ایجاد فضای مناسب در زمان های آفتاب و سایه در تابستان و زمستان برای نماز و گفت وگو در مسجد بود.

کاشی عایق خوبی برای رطوبت و مصالح خوبی برای تمیز شدن و ایجاد زیبایی در فضا، قوس معنا برای نگه داشتن نیروی عمودی و جانبی و نشان های زیبا برای دیدن مسجد در شهر (هادی) و مأذنه ای برای اذان اما همه اینها در یک نظام متناسب و بسیار چشم انداز و پر معنا قرار گرفته اند. آنچنان موذن که اگر قدری تامل کنید: صدای گوش نواز آن را هم خواهید شنید، صدای قرآن، صدای برگ ها، صدای راه رفتن ها و صحبت ها و همهمه ها، صدای بازی بچه ها و صدای پرنده ها و خیلی صداهای دلگیر و اندیشه های برخاسته از جان آدمیان به شور حق به رقص جان آمده اند با هم یک فضای ساختاری آیینی می سازند، حتی نقوش و تناسبات ساختمان هم در موسیقی و فضا شرکت می کند.

شفافیت و خرمندان سطوح بزرگ به اجزای کوچک تر با تناسب خوب، سنگینی توده ساختمان را از بین می برد و آن را سبک کرده احساس شعف دست می دهد. در اینجا، نور با ساختمان ها یکی می شود و آن را یکپارچه می کند. در شب نور چراغ ها در سطوح براق می افتد و فضای دیگری ایجاد می شود که با روز بسیار تفاوت می کند.

فضاهای اصلی در مسجد ایرانی

دو نمونه از مساجد ایرانی (مسجد امام اصفهان و مسجد شیخ لطف الله) را برای پیدا کردن فضاهای اصلی مسجد با هم مقایسه کرده ایم. هر دو در استان و شهر اصفهان در کنار میدان نقش جهان واقع شده اند. با نگرش به ساختار معماری این دو مجموعه آیینی که الهام دهنده اصلی به بانیان و طراحان این دو فضا بوده اند نکات ارزشمندی را در می یابیم که با تفکر تحلیل و بررسی معماری می توان به نکات زیر اشاره کرد:

1.ورودی اصلی، گنبدخانه، محراب و تدریج در ورود از بیرون به گنبدخانه(دالان) در هر دو وجود دارد. اغلب مسجدهای ایران واجد حداقل چند مورد از جدول فوق هستند مانند مناره، وضوخانه و نظایر آن.

لازم به توضیح است با آنکه مسجد شیخ لطف الله حداقل فضاهای اصلی را دارد معهذا در زمره شاهکارهای معماری مساجد است. مسجد با تونشستگی ورودی، حریم پیدا کرده است. دالان تاریک به تدریج ما را از بیرون به درون می برد و در کنج راهرو نوری از شبکه ای وارد می شود که ما را به سمت وضوخانه و گنبد خانه هدایت می کند.

2.گنبدخانه با فضایی که از بالای محراب و از طوق دور گنبد نور می گیرد، فضایی کامل روحانی ایجاد کرده است، فضای این مسجد در اسرع وقت کاملا بر ما محیط می شود. در مسجد امام ترتیب رسیدن از بیرون گنبدخانه طولانی تر است و از دالان و حیاط می گذرد در حالی که سیر فقط بخش هایی از مسجد نمایان می شوند و در مسجد بزرگ با کاشی کاری ها و مناسبات حساب شده اش و نقوش زیبا به صورت یک کل وحدت یافته به ندریج بر ما محیط می شود.

3.توجه به کف و تعدد و مصالح به کار رفته اهمیت دارد. مصالح سخت تا نرم، فرش و آب هرکدام در جای خودش قرار دارد. زمانی که با کفش هستیم و زمانی که بدون کفش در هر حالت فضا را گونه ای دیگر احساس می کنیم. تماس پا با فرش و یا سنگ از طریق تماس مستقیم با پا آنها و احساس صدای پا روی مصالح مختلف حایز اهمیت است.

4.نظم جهت دار، گنبدخانه مسجد که محل اصلی تجمع نمازگازران است(به جمات یا فردی) معمولا مکعبی است که گنبدی بر آن سوار است و زمین آن به خاک متصل است. این فضا دارای محور تقارنی است فرضی که مرکز زمین مکعب را (سطح مربع شکل) به مرکز گنبد وصل و آن را به سمت آسمان امتداد می دهد. گنبد تمثیلی از آسمان و فرش کف(قالی) تمثیلی از باغ و بوستان است. اگر روی سطح گنبد و زیر آن هم مانند فرش کف، منقوش به نقش های مهندسی و گیاهی باشد یادآوری و تاکییدی است بر انعکاس کیهانی بر زمین، معنی این نظم با محراب که در وجهی از مکعب رو به قبله دارد مفهوم می شود.

5. به دلیل وجود اشکال و احجام منتظم و در نتیجه ایجاد محور تقارن، مرکز، جهت قبل، نقوش هندسی و گیاهی مکرر و نظم جهت دار نماز گزاردن و گفتن ذکر که تکرار آن توسط آنها مجموعه یکپارچه ای را ی سازد که نتیجه آن احساس وحدت و قداست در فضای ایجاد شده است.

6.مسجد شیخ لطف الله در ضلع شرقی میدان نقش جهان و رو به روی کاخ عالی قاپو، مسجدی واقع شده که در دوران صفویه آن مسجد را صدر و فتح الله نیز می نامیده اند. طرح این مسجد در زمانی که نقشه چهارباغ و باغ هزار جریب به مرحله اجرا در آمد ریخته شد و در دورانی که معماری صفویه به شکوفایی رسیده بود مورد بهره برداری قرار گرفت.

آنچه مسجد شیخ لطف الله را در عدد نمونه های بارز هنر ایرانی – اسلامی قرار می دهد اندازه کوچک و هماهنگی آن با بناهای اطراف میدان است. سردر زیبا و پرکار مسجد در سال 1012 به پایان رسید اما بقیه مسجد و تزیینات کاشی کاری آن تا سال 1028 هجری قمری به طول انجامید. کتیبه سردر که به خط ثلث بسیار زیبا با کاشی سفید معرق بر زمینه لاجوردی نوشته شده سال 1012 و امضای علی رضا عباسی خوشنویس برجسته عصر صفوی را نشان می دهد.

پایان پیام/