درخشش معماری ایرانی اسلامی بر تارک باغ های کویر/ اکبریه؛ میراثی جهانی در بیرجند

خبرگزاري شبستان- خراسان جنوبي: ساخت باغ در کشور ما سابقه ای طولانی داشته و در تمام دورانها بخصوص دوره اسلامی مورد توجه بوده و در بعضی دورانها باغهای عمومی برای گردش و تفریح اهالی ساخته می شدند تا وقتی انسان از فضای گرم بیرون به داخل باغ وارد شود چیزی بسیار متفاوت با بیرون را ببيند.

خراسان جنوبي علاوه بر داشته‌هاي فرهنگي با برخورداري از باغهاي متعدد به ويژه باغهاي تاريخي بر خود مي‌بالد و باغهاي چون باغ‌ها و عمارت‌هاي رحيم‌آباد، معصوميه، بهلگرد، اميرآباد، شوکت‌آباد،ارگ کلاه ‌فرنگي، قلعه باغ مود و گلشن طبس باغهايي تاريخي هستند که همواره بر جاذبه هاي گردشگري اين استان افزوده است.

در حال حاضر 16 باغ تاريخي خراسان جنوبي در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيده که همگي معرف جاذبه‌هاي طبيعي اين استان هستند و هرکدام نيز حکايتي از هنرمنداني دارد که روزي زمين خشکيده را با باغ سازي و چمن آرايي ساختند و مصفا کردند.

باغ و عمارت اكبريه؛ ميراث جهاني در خراسان جنوبي

این باغ متشکل از دو بنا است که قدیمی‎ترین آن ساختمانی متعلق به حشمت‎لدوله پدر ابراهیم شوکت‎الملک که تاریخ احداث آن به اواخر دورة زندیه و اوایل دوره قاجاریه (1364ـ1300‏‎ هـ . ق) بر می‎گردد. بنای دیگری که در این مجموعه واقع است ساختمان تشریفات می‎باشد که توسط شوکت الملک بنیان شده است.

ساخت این مجموعه از اوایل دوره قاجار تا اواخر آن دوره و در چند مرحله انجام شده است. این مجموعه شامل چند عمارت است که قدیمی‎ترین آن مربوط به عمارت حشمت الملک در منتهی الیه شرقی، که شامل دو طبقه است می‎باشد. طبقه همکف که دارای دو دالان و راهرو نسبتا طویل است و ارتباط میان سه بخش مهم مجموعه، یعنی باغ اصلی، باغ جنوبی و اصطبل را برقرار می‎کند.

عمارت مرکزی در جبهه غربی و با عملکرد تشریفات و پذیرایی از مهمانان که تقریبا به عنوان هسته مرکزی باغ به حساب می‎آید از تزیینات و چشم‎انداز بسیار عالی برخوردار است. این کوشک در دو طبقه ساخته شده است که دارای تزیینات منبت، مشبک و نیز ارسی با شیشه‎های رنگی، تزیینات گچی با طرحهای اسلیمی و هندسی می‎باشد.

وجود درختان بلند قامت کاج با قدمتي بيش از 100 سال در دو طرف خیابان و نیز خیابانهای منتهی به خیابان اصلی عمارت مرکزی و تنوعي از درختان سرو در کنار درختان مثمر نظير پسته و انار، همچنين درختچه هايي مانند رز، گل محمدي و گل هاي فصلي و متنوع بر زيبايي و ابهت اين باغ جهاني افزوده است.

باغ جنوبی واقع در جبهه جنوبی و کوچکتر از باغ شمالی است. این باغ بوسیله فضاهایی چون فضاهای خدماتی، عمارت مرکزی و دیواره غربی اصطبل احاطه شده است. یکی از عناصر مهم، استخر نسبتا بزرگ با طرح مربع است که بخش عمده فضای باغ را به خود اختصاص داده است. استخر در وسط دارای سکویی مربع شکل است.

هم اکنون بخش‌های مختلف این باغ و عمارت مورد استفاده اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری خراسان جنوبی است از بخش مرکزی که در دوره قاجار احداث شده به عنوان موزه باستان‌شناسی و مردم‌شناسی استفاده می‌شود. بخش ساخته شده در دوره پهلوی کاربری اداری دارد و بالاخره دیگر بخش‌ها به سفره‌خانه و چایخانه سنتی اختصاص یافته است.

باغ و عمارت اکبريه در سي و پنجمين اجلاس کميته جهاني (ژوئن 2011 - پاريس) در ذيل پرونده ميراث جهاني يونسکو به ثبت رسيد و اين مجموعه در انتهاي خيابان معلم در شهرستان بيرجند و در داخل محدوده‌ي روستاي تاريخي اکبريه قرار گرفته است.

باغ گلشن طبس؛ بهشتي برين در دل كوير

يکي از باغ هاي نادر ايراني بسيار زيبا و تاريخي که آب دائمي در آن جريان دارد در طبسي که نامش يادآور کويري بي انتها است، وجود دارد. اين باغ باشکوه که باغ گلشن نام دارد باغي تاريخي متعلق به دوره افشاريه- زنديه است. هزاران درخت ميوه در اين بناي تاريخي هشت هکتاري، طبيعت بي‌نظيري آفريده که هر بيننده‌ اي از نظاره آن غرق در لذت مي‌شود.

طراحي ابن باغ بر اساس نمونه چهار باغ و برگرفته از آيات قرآني بهشت است که دو نهر آب روان و دائمي همديگر را قطع مي کنند مربع بودن باغ نيز يک نکته منحصر به فرد است که تنها در تاج محل هند مانند آن تکرار شده است.

از ديگر جاذبه هاي اين باغ مي‌توان به مسيرهاي پله پله اي با فواره هاي آب استخر بزرگ ميان باغ اشاره کرد. در ورودي اصلي باغ عمارتي تاريخي به عنوان سردرب وجود داشته که يکي از بناهاي شاخص شهر و از منظر گاه‌هاي مهم شهر بوده و منظر باغ و شهر از ايوان آن ديده مي شده که در زلزله سال 57 طبس ويران شد و مجددا ساختماني با همان طرح و نقشه بنا گرديد.

اين باغ با عمارتي در دو طبقه و زيرزمين كوچك، طبیعتی شامل دو هزار نفر خرما، دو هزار و 500 اصله مرکبات و 500 اصله انار با ابعادي در حدود 266 متر در 260 متر بنا شده و به شماره 1310 در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيده است.

باغ و عمارت رحیم آباد بازمانده دوره قاجار

مجموعه تاریخی باغ و عمارت رحیم آباد از بناهای دوره قاجار به شمار می‌رود و تاریخ ساخت این بنا سال 1315ه.ق است كه شامل حصار، برج‌های نگهبانی، باغ، عمارت اصلی، حوضخانه، عمارت کلاه فرنگی، اصطبل و فضاهای خدماتی است.

در سه گوشه حصار گلین باغ بقایای برج ها مشهود است و تنها برج شمال شرقی بنا با ساخت عمارت به کلی از میان رفته است. محور اصلی باغ در حدفاصل دو عمارت و در خط تقارن طولی آن می باشد.

این محور با دو حوض، یک استخر و درختانی در دو سوی مسیر از سایر نقاط متمایز شده که خود جلوه ایی از الگوی باغ ایرانی است. عمارت اصلی در شمال باغ و در دو طبقه ساخته شده و طبقه همکف آن با تعدادی اتاق و راهروبه عنوان فضاهای خدماتی و انبار استفاده می شده و هیچگونه تزیینی ندارد.

در طبقه اول بنا تالار آینه با تزیینات گچبری شامل نقش سردیس حیوانات، گل و گیاه و اسلیمی های مختلف دیده می‌شود با توجه به وجود تالار آیینه و همچنین اتاق بزرگ دیگری در سمت شرقی ساختمان که دارای تزئینات گچی برجسته ای می‌باشد می توان دریافت که این بخش مخصوص پذیرایی از میهمانان و محلی برای زندگی حاکم و خانواده اش بوده است.

حوضخانه و بناهای وابسته به آن در شرق و یک حمام و تعدادی اتاق که به عنوان سکونت و انبار استفاده می شده است در ضلع جنوبی مجموعه قرار دارد.

این مجموعه كه گنجینه ای ارزشمند از تزئینات وابسته به معماری را در خود جای داده در شهر بیرجند و در روستایی با همین نام در حاشیه خیابان شهید مدرس واقع شده و به شماره 2707 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

گذري از قلعه باغ مود تا باغ و عمارت معصوميه

باغ مود در فاصله 30 کیلومتری بیرجند از آثار مربوط به دوره زنديه و قاجار با مساحت 60 هزار و 270 مترمربع در شهر مود واقع شده حصار این باغ دارای 20 برج مدور با فواصل مشخص از یکدیگر است. علاوه بر این برج ها یک خندق به عرض تقریباً 10 متر دور تا دور حصار حفر شده که دفاع از قلعه را آسان تر می کرده است.

در داخل قلعه بقایایی از یک بنای قدیمی که عمارتی تشریفاتی بوده بر جای مانده و شامل چند ایوان، بقایای یک هشتی، راهروها و اتاق ها است. بر روی دیوارها و طاقنماهای ایوان عمارت تزئینات بسیار هنرمندانه نقاشی روی گچ با نقوش اسلیمی و گل و بوته و نقش پرندگان دیده می شود.

عمارت اصلی در شمال باغ و در دو طبقه ساخته شده و طبقه همکف آن با تعدادی اتاق و راهرو به عنوان فضاهای خدماتی و انبار استفاده می شده و هیچگونه تزیینی ندارد. در طبقه اول بنا تالار آینه با تزیینات گچبری شامل نقش سردیس حیوانات، گل و گیاه و اسلیمی های مختلف دیده می‌شود.

باغ و عمارت معصوميه در غرب بيرجند در دوره‌ي پهلوي ساخته شده و معماري آن به‌گونه‌اي طراحي شده که نماي اصلي عمارت در آب استخر مقابل آن کاملاً بازتاب داشته است، طوري‌که عمارت چهل ستون اصفهان را تداعي مي‌کند‏.‏

تمام فضاها و اتاق‌هاي اين عمارت هم‌چون ديگر بناهاي تاريخي به يکديگر راه دارند و ورود به داخل ساختمان از هر عمارت ميسر است.‏در اين عمارت علاوه‌ بر باغ اصلي دو باغ ديگر هم به چشم مي‌خورد که در يکي از آنها عمارتي ساده خودنمايي مي‌کند و ديگري فاقد عمارت است.

باغ و عمارت شوکت آباد

مجموعه تاریخی شوکت‌آباد در فاصله 5 کیلومتری شرق شهر بيرجند قرار گرفته حوضخانه باغ که داراي بيشترين ويژگي هاي معماري و تزييني است داراي گنبدي بزرگ مي باشد که در مرکز آن يک کلاه فرنگي با پنجره هايي که از طريق آن بخشي از نور حوضخانه تامين شده، تعبيه شده است.

از دیگر فضاهای مهم تشکیل‌دهنده این مجموعه می‌توان به اندرونی یا محل خصوصی خانواده حاکم اشاره کرد این بخش که در جنوبی‌ترین قسمت مجموعه قرار گرفته از لحاظ معماری و طرح شباهت فراوانی به خانه‌های مسکونی واقع در بافت قدیم بیرجند دارد.

از مهم‌ترین تزئینات این عمارت می‌توان به قاب‌های گچی ایوان اندرونی، رخبام‌های تزئینی و طاق‌نماهای اطراف حوضخانه اشاره کرد همچنين یخچال طبیعی که از خشت و گل ساخته شده در فاصله500 متری از باغ  اين مجموعه قرار دارد است.

عمارت نارنجستان نيز يکي از فضاهاي مهم اين باغ محسوب مي شود و درختان ميوه متنوع موجود در اين باغ و درختان تزئيني فضاي دلنشيني را به باغ بخشيده است.

باغ و عمارت امیرآباد؛ داراي مضمون‌های آشنا با معماری اسلامی و نمایش نمادهای سنتی تصویری

کوشک امیرآباد در وسط باغ و در دو طبقه ساخته شده که در طبقه اول دو ایوان با تونهای متفاوت در دو ضلع شرقی و غربی بنا نظر هر بیننده ای را به خود جلب می کند و احداث این بنا به اوایل دوره قاجار بر می‌گردد.

آنچه در طراحی این باغ به عنوان الگوی باغ‌های ایرانی ملحوظ شده تا حد زیادی به دلیل استفاده از مضمون‌های آشنا با معماری اسلامی و نمایش نمادهای سنتی تصویری است که به صورتی موفقیت‌آمیز و تقریبا ابتکاری بوده است.

باغ و کوشک امیرآباد در غرب شهر بیرجند و در روستایی به همین نام (امیرآباد) در حاشیه جاده بیرجند به خوسف و در فاصله 5 کیلو متری شهر بیرجند واقع شده و به شماره 1969در فهرست آثار ملي کشور به ثبت رسيده است.

باغ بهلگرد؛ تفرجگاه ییلاقی حاكمان بيرجند

باغ بهلگرد در فاصله 30 کیلومتری شمال شرقی بیرجند در امتداد جاده بیرجند - زاهدان واقع شده، ورودی باغ دارای سردری ساده با درب چوبی و دو تکه که با گل میخ های کروی تزئین شده، می باشد.

فضای هشتی که به صورت محدود و با طاق نماهای کم عرض و کم عمق آن را می پوشاند بعد از آستانه ورودی قرار گرفته و محوطه اندرونی که در امتداد هشتی واقع شده فضای نسبتاً وسیعی را به خود اختصاص داده است.

طبق اصول باغسازی ایرانی در میان این محوطه استخری به شکل چهار ضلعی به چشم می خورد که در قسمت جنوبی اندرونی بنا در دو طبقه همکف و اول بوجود آمده است.

این باغ با دارا بودن اندرونی و بیرونی یکی از اصیل ترین باغهای ایرانی در منطقه می باشد که به عنوان تفرجگاه ییلاقی خاندان خزیمه و در زمان شوکت الملک از حاکمان بیرجند در دوره قاجار بنا شده است.

این بنای تاریخی به دلیل جذابیت خاص و به لحاظ وجود اجزاء و عناصر معماری اسلامی از جمله سردر ورودی هشتی با فضاهای ویژه خود بخش اندرونی باغ و بنای آن که بصورت ترکی با ستونهای آجری مشخص می باشد با شماره 2367 در فهرست آثار ملی ثبت شده است.

پايان پيام/

گزارش: زهرا مهرور