خبرگزاری شبستان: در قرن اول هجری قمری، بنای مساجد، بسیار ساده بود و با برپا کردن دیوارهایی، فضایی محصور و مناسب، ویژه نمازگزاران فراهم می شد، ولی اندکی بعد، مناره، محراب و منبر به عنوان سه عنصر مشخص در ساختمان مسجد پدیدار شدند.
محراب، بخش فرورفته و قوسی شکل است که در جهت خانه کعبه قرار گرفته است و علاوه بر جنبه های هنری، خاصیت فیزیکی هم دارد، بدین مفهوم که صدای امام جماعت را بر حسب خصوصیت پژواک (انعکاس صدا) در بین نمازگزاران انتشار می دهد. در گذشته مقابل محراب، چراغ یا مشعلی می آویختند تا محراب تداعی بخش «الله نور السموات و الارض ...» باشد و در واقع محراب، نمادی از جلال خداوند است.
بوکهارت می گوید: در واقع محراب به علت انعکاس کلام خداوند در نماز، رمز حضور پروردگار محسوب می شود. در معماری مساجد عصر سلجوقی، محراب توسط گچ بری های زیبای لاله زنبوری و در تمام مساجد، مناره یا ماذنه جای اذان گفتن به نحو بارزی به چشم می آید.
در آغاز منازه ها عموما به صورت منفرد و در مجاورت مساجد ساخته می شدند ولی از دوره سلجوقی به تدریج به صورت زوجی بر سردر ورودی یا بر ایوان اصلی احداث شدند.
احداث مناره ها در ابتدا تزئینات ولی کم کم با تزئیناتی چون آجرکاری، مقرنس و کتیبه، آراسته شدند. مناره ها را از آجر و سنگ می ساختند و ضمن اینکه جلوه ای جالب به مسجد می دادند و موذن در اوقات شرعی بر فراز آنها اذان می گفت، برای استحکام بخشیدن به بنا و جلوگیری از رانش مسجد نیز موثر بودند.
ایجاد گنبد روی شبستان اصلی مسجد از مهمترین عناصر معماری ایران است. این گنبدها اشکال مختلفی دارند که عبارت اند از: گنبد مخروطی یا رک، یک پوش، دو پوش، سه پوش، گنبد پیوسته و گسسته.
شکوه معماری این عنصر مهم مسجد در عصر صفویه با کاشی کاری معرق، مزین شد که نمونه برجسته آن، مسجد شیخ لطف الله اصفهان است. گنبد از تعداد زیادی آجر شروع و در انتها به یک آجر ختم می شود و این نکته رازی از «کثرت به وحدت» را در پی دارد.
تاق نماهای داخلی گنبد فضای مکعبی زیر را با گنبد مرتبط می کنند. رواق همچون زمین تصور می شود و گنبد کنایه از آسمان و تاق نماها، برزخ دنیا و سرای جاویدند که گنبد به آخرت هم اشاره دارد. در برخی جاها مثل گنبد مسجد جامع زواره، دوازده ترک در این بنا دیده می شود که گویا نشان می دهد راه آیین محمدی، از مسیر دوازده امام معصوم (ع) می گذرد.
میان سرا (حیاط و صحن)؛ تمام مساجد کهن ایران، دارای صحن و یک فضای باز مرکزی هستند. این فضا در دوران اسلامی نیاز مسلمانان را به وضوخانه و محل تطهیر و نیاز مسافران را به استراحت تامین می کرد و با کانون قرار دادن فضاهای داخلی، بنای مسجد را از سر و صدا و فعالیت های روزمره و عادی جدا می کرد.
ایوان که معمولا از یک تاق آهنگ تشکیل می شود از سه طرف بسته و به سوی میان سرا باز می شود. ایوان ها به صورت فضای ورودی و خروجی ساخته می شوند در حالی که برای جریان هوا بازند، از تابش آفتاب می کاهند و به عنوان یکی از اجزای تشکیل دهنده ساختمان مسجد اهمیت فوق العاده ای دارند و به این بنا برجستگی، ابهت و شکوه می بخشند.
ایوان، کانونی برای تزئینات گوناگون بناست، چون ایجاد مقرنس ها با شیوه آجرکاری، گچ بری و کاشی کاری. در پیشانی جزرهای دو طرف ایوان ها به تناسب عرض و ارتفاع شان، تاق نماهای کم عمق محرابی شکل بر روی هم و به صورت قرینه قرار گرفته اند. همچنین حاشیه ای با آجرکاری برجسته، قوس ایوان ها و نیز این تاق نماها را دور زده، ایوان را به طرز جالب و شیوه ای هنرمندانه، قاب گرفته است. آجرکاری ایوان ها چنان است که مشاهده کننده، نگاه خویش را متوجه آسمان می کند.
در مساجد عصر سلجوقی، ایوان ها در چهار جهت گوناگون ساخته شده اند و این بهره گیری مناسب از نور در ساعات و زمان های مختلف و سازگاری بهینه با شرایط اقلیمی است. ایوان جانب قبله مرتفع ترین و عریض ترین ایوان هاست و کسی که از صحن مسجد به آن می نگرد چنان با هیبت جلوه می کند که گویی گنبد شبستان را در پشت خود مخفی کرده است.
نخستین مسجد چهارایوانی در ایران مربوط به شهر زواره است چنانکه محققان اروپایی چون «پیترسون»، «آندره گلدار»، «درک هیل»، «اولک گرابر» و پژوهشگران دانشگاه کمبریج به این نکته تصریح کرده اند. بارزترین تشابه هنری مساجد ایران در تزئینات روی بنا قابل مشاهده است، تمام معماران تحت تاثیر فرهنگ اسلامی تلاشی کرده اند تا با به کارگیری کتیبه های حاوی اسمای الهی، به ویژه الله اکبر و نیز اسامی دیگری چون محمد رسول الله و نام های مقدسین به تزیین مساجد بپردازند. آیات قرآن نیز به صورت زیبا، در بافت معماری بیرونی مساجد به کار گرفته شده است.
پایان پیام/
نظر شما