به گزارش خبرنگار سرویس مسجد و کانون های مساجد خبرگزاری شبستان، یکی از مهمترین شاخصه های معرفی فرهنگِ جامعه اسلامی «مسجد» است. پیامبر اکرم(ص) در بدو ورود به مدینه در اولین اقدام مسجدی را بنا کرد که از آن به بعد به عنوان اصلی ترین مرکز اجتماع مسلمانان محسوب شد و در واقع تمدن جامعه اسلامی کوچک آن زمان با مسجد جان گرفت.
اما این محوریت تنها منحصر به دوره ای خاص نبود و در طی قرون آتی اسلامی مسجد با وجهه دینی - اجتماعی که ذاتا از آن برخوردار است به امت اسلام هویتی دوچندان بخشید به گونه ای که بسیاری از علوم از مسیر مسجد در جامعه مطرح شدند.
با این وصف به نظر می رسد تلاش برای شناساندن مسجد به جهانیان اقدامی باشد برای معرفی تمامیت فرهنگی، اجتماعی، علمی و در یک کلام «تمدنی» امت اسلام که تاکنون در این راستا آثار متعددی از سوی اندیشمندان مسلمان و غیرمسلمان به رشته تحریر در آمده و با استقبال فراوانی مواجه شده است.
اما به تازگی مطلع شدیم کتاب (مسجد، تاریخ، پیشرفت‌های معماری و تنوع منطقه‌ای) نوشته مارتین بریشمن و حسن الدین خان با ترجمه «اکرم قیطاسی» بعد از دوسال به همت پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی حوزه هنر اسلامی «سوره مهر» سازمان تبلیغات اسلامی به زودی روانه بازار نشر می شود به این بهانه با مترجم این اثر به گفت وگو پرداخته ایم که حاصل آن را می خوانید:
- برای ورود به بحث ابتدا در مورد این اثر و ویژگی های آن بگویید، چه مطالب و موضوعاتی در کتاب «مسجد، تاریخ، پیشرفت های معماری و تنوع منطقه ای» مطرح شده است؟
مسجد نماد مهم و چشمگير اسلام است و می توان آن را در همه قسمت‌های دنيای مدرن يافت. اين کتاب، که در پی ارایه اثری استاندارد درباره مسجد است، تاريخ و شيوه گسترش مساجد را از اولين نمونه‌های آن در مدينه و مکه در زمان حضرت محمد(ص) دنبال می کند و جايگاه آموزشی و مذهبی ـ سنتی آن را در جامعه مسلمانان توضيح می دهد .
این اثر همچنين به ويژگی‌های مهم معماری و تزئينی آن می پردازد. بسياری از اين ويژگی ها (محراب، گنبد و مناره) و همين‌‌طور استفاده از الگوهای هندسی و کتيبه‌های خطاطی تزئيناتی فراگير هستند واز نظر سبک نيز بسيار متنوع‌اند.
مساجد و معماری آنها در هر منطقه‌ای، با درنظرگرفتن مصالح ساختمانی کارآمد، عوامل آب‌وهوايی، مهارت‌های صنايع دستی و همين‌‌طور رويدادهای مهم تاريخی، مانند روی کار آمدن امپراتوری های عثمانی و مغول، گسترش يافته است.
شکل ظاهری مساجد، در اين کتاب، با استفاده از پلان، تصويرگری و عکس بررسی شده است؛ نقش مساجد به‌عنوان مراکزی مذهبی و اجتماعی با توجه به پيشرفت‌های سياسی، مانند استقلال ملی کشورهای مسلمان مورد بررسی قرار گرفته است. مساجد معاصر در جهان، در فصلی جداگانه بررسی شده است واين بخش نه‌تنها مساجدی را دربرمی گيرد که معماران مسلمان پيشرو ساخته اند بلكه مساجدی را هم دربرمی گيرد که معماران غربی طراحی کرده‌اند.
دنيای مسلمانان از اسپانيا و غرب آفريقا تا شرق دور، چين و جنوب شرقی آسيا گسترده شده است و طبیعتا معماری های منحصر به فردی را در مساجد این مناطق شاهد هستیم. اساسا مسجد نمونه‌ای مهمی از تاریخ معماری جهان اسلام است. ساختمانی که با عنوان مسجد توصيف می شود، هم به‌عنوان عبادتگاه و هم نماد اسلام است.
اما در مورد موضوع این کتاب که از نظر نوع‌شناختی به شناخت خود مسجد محدود می شود که نقشی نمادين در معماری دنيای اسلام دارد. با وجود اين، ساختمان‌های مقدسی مانند آرامگاهها و مدارس علوم دينی نيز بررسی شده که اغلب بخشی از مجتمع مسجد بوده اند. مسجد ارتباط محکمی با پيشرفت دانش اسلامی و جايگاه مهمی در زمينه‌های رياضيات، علوم و هنر طی قرون نهم تا شانزدهم دارد.
- آیا تا پیش از این اثری با این سبک و سیاق در حوزه مسجد نوشته شده بود؟
اين کتاب در نوع خود جامع‌ترين نمونه ای است كه تاريخ معماری مسجد را در سرتاسر جهان دربرمي گيرد و بيشتر به شکل منطقه‌ای ارائه شده است تا به شکل سير تاريخی؛ زيرا به‌طورکلی، تفاوت‌های سبک معماری در مناطق مختلف جغرافيايی در دنيای اسلام، بيش از تفاوت‌های ناشی از تغييرات سلسله‌هاست. در تاريخ معماری غربی، تفاوت‌های بين کليساها در سبک‌های «رنسانس» و «باروک» شناخته شده است و کاملاً می توان آنها را درک کرد، اما تفاوت بين آثار «گوتيک» و آثار معاصر آن در ايتاليا، به دانش وسيع‌تری نياز دارد.
- این تفاوت ها در حوزه معماری در مورد مساجد چگونه است؟
درباره مسجد نيز می توان گفت که گرچه به‌طور طبيعی استثناهايی وجود دارد، تفاوت‌های بين ساختمان‌های مثلاً مصر و هند بسيار فاحش است. درحالی که هرگونه تفاوت ناشی از تغييرات تاريخی در همان کشورها کمتر مشهود است. اين تفاوت صحيح است، گرچه استفاده از برخی عناصر معماری مانند «محراب» (که بيانگر جهت قبله است)، حياط و مناره در بيشتر مساجد و در همه‌جا معمول است، هرچند زبان معماری ای که اين ويژگی ها را بيان می کند، اغلب در مناطق مختلف تفاوت‌های بسياری دارد. شايد اين تنوع اشکال، حداقل تا حدی، به سرعت نسبی گسترش اسلام در مناطقی با فرهنگ‌ها و اوضاع جوی بسيار متفاوت در سده اول پس از رحلت حضرت محمد(ص) مربوط باشد.
به هرحال هر منطقه مهارت‌ها و روش‌های ساختمانی خاص خود را داشت و اين عوامل منطقه‌ای، با انواع مختلف اوضاع جوی ترکيب شد و از ابتدا، ايجاد سبک‌هايی کاملاً مجزا را باعث شد که بسياری از آنها نيز تحت تأثير تماس با فرهنگ‌های محلی موجود بود.
با این وصف آیا می توان گفت در بدو شکل گیری مساجد آنچه که در معماری آنها مشهود بود ویژگی های فرهنگی هر منطقه ای بود؟
بله، اسلام در اولين روزها، مانند مسيحيت، ويژگی هايی را از ساختمان‌های مذاهب و فرهنگ‌های محلی وام گرفت سپس، هويت معماری خاص خود را يافت. در ابتدا چنين سبک‌های قرضی کاملاً مشخص است، اما با گذشت زمان و با تحول سبک جديد، آن سبک‌ها کم‌رنگ و در نهايت ناپديد شد.
در این رابطه باید بگویم سه مرحله مشخص را می توان در تمامی مناطق در نظر داشت. در مرحله شکل‌گيری اوليه، شکل ابتدايی مسجد به‌صورت يک تالار چهل‌ستون با يک حياط روباز بود که اطراف آن را ديوارهای ستون‌بند احاطه کرده بود.
در مرحله دوم، سبک‌های بومی پيدا شدند که در مناطق جغرافيايی خاص خود، غالب بودند. مرحله سوم را، که با دوره دوم هم‌پوشانی دارد و تضادی با منطقه‌گرايی ندارد، می توان «سبک عمارتی» ناميد که ويژگی خاص آن، کاربرد معيار عمارتی است که آن را از معماری غربی مجزا می کند. فارغ از هرگونه ملاحظات ديگر، می تـوان گفت که هر مسجد مهمی که ساخته شده است، تا ورود جنبش مدرن در قرن بيستم، در يکی از پنج گروه زير قرار می گيرد.
اين دسته‌بندی به اين صورت است: تالار چهل‌ستون با سقف مسطح و احتمالاً يک گنبد يا بيشتر (مانند نمونه‌های عربی و افريقايی)؛ ساختمان‌هايی با يک فضای مرکزی بسيار بزرگ که اغلب، با يک گنبد بزرگ پوشيده می‌شد و بخش‌های نگهدارنده ديگری به‌صورت نيم‌گنبد آنها را نگه می داشت (مانند نمونه‌های سبک عثمانی) يا نمونه‌هايی با سقف‌های شيب‌دار هرمی شکل (مانند نمونه‌های اندونزی)؛ طرح کلی با يک ايوان که در هر طرف، يک حياط مستطيل‌شکل مرکزی با محور متقاطع قرار دارد (مانند نمونه‌هايی که در ايران و آسيای ميانه ساخته شدند)؛ مسجد سه‌گنبدی با حياط بزرگ (خاص معماری مغول در هند)؛ و سرانجام، مجتمع ديوارداری که درون آن تعدادی کلاه‌فرنگی در فضاهای منظره‌ای محصور قرار گرفته‌اند (مانند نمونه‌هايی که در چين يافت شد).
پایان پیام/
نظر شما