چهارتاقی هایی که تبدیل به مسجد شدند

خبرگزاری شبستان: قابلیت بالای چهارتاقی برای فضاسازی در دوره های بعدی نیز مورد استفاده قرار گرفته است. شواهد زیادی در دست است که تعداد زیادی از چهارتاقی ها، بعد از حمله اعراب به ایران و پس از اسلام، به مسجد تبدیل شدند. در حقیقت چهارتاقی ها، هسته اصلی و تالار اصلی مساجد را تشکیل دادند، با این تفاوت که دیوار رو به قبله چهارتاقی مسدود شد و محراب (مهراب= مهر+آب) مفهوم زردشتی در آن جای گرفت.

در تاریخ معماری ایران، مسجد جامع ایزدخواست، یکی از مشهورترین مثال های تبدیل یک چهارتاقی ساسانی به مسجد اسلامی است. این مسجد در زلزله سال 1315 خورشیدی از بین رفته است اما بنابر گزارش ها و تحقیقات (ماکسیم سیرو)، معمار و باستان شناس فرانسوی، این بنا جزء آتشکده هایی است که به مسجد تبدیل شده اند.

این مسجد یکی دیگر از مساجد اولیه اسلامی(قرن دوم هجری) و با شیوه خراسانی بنا شده است. بخشی از این مسجد چندین بار دوباره سازی شده است. صحن بزرگ آن تقریبا چهارگوش است و در اطراف آن رواق هایی با تاق ضربی روی پایه های مدور قرار دارد.

نقشه کلی مسجد ساده و بی پیرایه و شبیه یک حیاط اندرونی است. ساختار کلی این مسجد و مصالح آن در حین سادگی شبیه طرح بناهای دوران ساسانی است و نوع آجرچینی آن و ابعاد آجرهای آن قرمزرنگ و ستون ها بیشتر شبیه طرح بناهای دوران ساسانی نیز هست. در رواق های اطراف حیاط دهانه وسط نسبت به دهانه های دیگر ارتفاع بیشتری دارد. قوس های آن ابتدا بدون تیزه و صاف بوده اند و قوس های جناقی(تیزه دار) بعدها اجرا شده است.

مسجد تاریخانه در جنوب شرقی دامغان واقع شده و یکی از بهترین نمونه های مساجد نخستین در ایران و قدیمی ترین بناهای پس ا اسلام است. درباره تاریخانه و زمان ساخت بنای اولیه آن، صاحب نظران بسیاری بحث کرده اند.

 نویسنده مرآة البلندان، دستور ساخت تاریخانه را به امیرالمومنین علی نسبت داده و (آندره گلدار)، تاریخ ساخت این بنا را اواسط قرن دوم هجری قمری ذکر کرده است. (آرتور پوپ)، ساخته شدن این مسجد را بین سال های 170-130 هجری قمری دانسته و محمدکریم پیرنیا تاریخ ساخت آن را حدود 150 هجری قمری می داند.

در وجه تسمیه این بنا گفته اند که تاری به معنای خداست و تاریخانه یعنی خدای خانه. عده ای بر این باورند که این مسجد قبلا آتشکده بود و پس از تسلط اعراب، آن را ناری خانه خوانده اند و سپس به تاریخانه معروف شده است.

در زمان بازسازی مسجد در قرن سیزدهم هجری قمری، به جای تاق های مازه دار (بیضوی) اصلی که اغلب فرو ریخته بودند، تاق های نوک تیز جناغی بنا شدند، هرچند که در بخش هایی از بنا، نمونه هایی از تاق های مازه دار اولیه به چشم می خورد. بخشی از رواق جانبی مسجد تاریخانه بنابر توصیف مولف مرآة البلدان، در قرن سیزدهم هجری قمری، تنها چند ستون از این بنا باقیمانده مانده بود.

نمایی از مسجد تاریخانه دامغان

نویسنده (تاریخ قومس) یادآور می شود که میرزا آقا عاملی، از وعاظ دامغانی، با کمک مالی مردم، تاق های مسجد را بازسازی کرد اما در این بازسازی حالت اولیه تاق را تکرار نکردند و آنها را به روش معمولی در آن روزگار ساختند.

او می گوید که از سوی شمال غربی، سه دهانه رو به جنوب شرقی و پنج دهانه دیگر به شبستان هایی باز می شده که اکنون خراب شده اند. تاریخانه دامغان، یکی از کهن ترین ساختمان ها در شیووه خراسانی استو بار بنا به شدت تحت تاثیر معماری ساسانی و ساختمان ها و کاخ های سروستان و فیروزآباد است.

نقشه ساختمان بر پایه همان شبستان ستون دار است که بعدها در آن تغییراتی داده اند، برای نمونه، دهانه میانی در شبستان جنوبی، بلندتر و بزرگ تر شده  است. نمای مسجد نیز دگرگون شده است و قوس های مازه دار (بیضوی) تاق ها به قوس های تیزه دار (جناغی) تبدیل شده اند. البته پاکارقوس ها(جایی که تاق شروع می شود) تغییری نیافته است.

هنوز قوس های مازه دار (بیضوی) کهن، در ساختمان دیده می شود که نشان دهنده اصالت آن است. اگرچه بخشی از ساختمان اصلی بازسازی شده و به طور طبیعی در مدت حدود 900 سال خراب شده، آن قدر دست نخورده باقی مانده که کیفیت خود را نشان می دهد.

طرح اصلی آن به سبک صحن مرکزی است: یک صحن بزرگ تقریبا چهارگوش و در گرداگرد آن رواق هایی با تاق ضربی، روی ستون های مدور. صحن این مسجد72/26 متر طول و 72/25 متر عرض دارد که دور تا دور آن را رواق هایی فراگرفته است بدین ترتیب که 22دهانه تاق بدین صحن باز می شود.

نمایی دیگر از مسجد تاریخانه دامغان

ورودی این مسجد، از جناج طولی شرق است. پوشش مسجد، با تاق های گهواره ای بر روی قوس ها و ستون های مستحکم صورت گرفته است. امروزه تاق های گهواره ای مسجد فرو ریخته اند ولی در شکل اصلی قابل مقایسه با تاق های گهواره ای مسجد جامع فهرج بوده اند.

برای نگهداری تاق ها، ستون های عظیمی از آجر برپا شده که توسط قوس هایی به همدیگر و  به دیوار وصل شده اند. بر روی این قوس ها نیز دیواری به بلندی یک متر ساخته و سپس تاق گهواره ای را بر آن سوار کرده اند. قوس های بالای ستون ها به صورت بیضی از آجر ساخته و در بالا به آرامی شکسته شده اند.

برای حفظ تعادل و اتصال محکم قوس ها به ستون از قطعات چوب استفاده شده است. دهانه تاقی که در مرکز رواق به سمت قبله قرار می گرفته از دهانه های دیگر عریض تر و بلندتر ساخته شده  و بیانگر مراحل اولیه شکل گیری ایوان در مساجد شبستانی ایران است. بدین ترتیب علاوه بر تداوم سنت سنت معماری دوره ساسانی، به مرکز جایی که محراب و منبر در آن قرار دارد اهمیت خاصی شده است.

ادامه دارد...