میراث چهارصد ساله مساجد در اصفهان

خبرگزاری شبستان: توجه بسیار به آبادانی و شهرها به ویژه اصفهان که در کوتاه مدتی از دیدگاه جهانگردان نامدار عصر به «نصف جهان» مشهور شد، رونق اقتصادی و پایداری سیاسی، ساختن شمار بسیاری بناهای عمومی و خصوصی را در پی داشت.

در سراسر ایران شمار بسیاری مسجد، مدرسه، کاخ، حمام، کاروان سرا، پل، بازار و دیگر بناهایی که مورد نیاز یک جامعه کوشای بازرگانی بود برپا شد. در شهرهای بزرگ ساختن مجموعه هایی در کنار میدان اصلی شهر یا بر گرد مرکز مذهبی آن متداول شد.

میدان نقش جهان در اصفهان، مجموعه گنجعلی خان در کرمان از این گونه اند. در این مجموعه ها رعایت تناسب و زیبایی در تک تک آثار رعایت می شد. شهرها با خیابان ها و باغ های عمومی و خصوصی چهره ای تازه یافتند.

شاردن جهانگرد مشهور فرانسوی در نیمه سده 11 هجری قمری/17 میلادی می نویسد به روزگار او در اصفهان،  شهر دارای 166 مسجد، 48 مدرسه، 183 کاروانسرا، 273 گرمابه بود.

نه تنها آنچه در اصفهان ساخته شد، بلکه آنچه بر گرد میدان نقش جهان برپا گردید می تواند نمونه کوشش بزرگی باشد که به عصر صفویان در آبادانی ایران و پیشرفت هنر معماری از نظر کمی و گاهی از دیدگاه کیفی رخ داده است.

بناهایی چون عالی قاپو مسجد امام، مسجد شیخ لطف الله و سردر قیصریه هریک نمونه ای از کارهای در خور توجه آن عصرند. مسجد جامع امام از دیدگاه بزرگی و شکوه در شمار بزرگ ترین بناهای جهان در زمان خود و نقطه اوجی در کار معماری مسجد در ایران است. این مسجد کمالی در ساختار و زیبایی است که پس از خود تکرار نشد.

سردر ایوان ورودی به میدان به بلندی 27 متر با دو مناره بلند 32 متری که به ضرورت رو به شمال باز شده است و چیره دستی معمار هنرمند در ایجاد دهلیزی مدور در پس ایوان که چونان محوری برای بنا محسوب می شود و وارد شونده را به سوی گنبدخانه (در سوی جنوب شرقی) راهبری می کند، نقص سردر رو به شمال را جبران کرده است.

گنبدی با 54 متر بلندی از زمین و دومناره بلند گنبدخانه، سترگی بنا را به اوج می رساند. گویا بیش از یک هزار سال تجربه مدام مسجدسازی در این بنا جلوه گر شده است. مجموعه ای از کاشی تراشی و خشتی و توده های بزرگ ولی زیبای مقرنس و از اره های مرمر و زیباترین کتیبه های نوشته شده به دست بزرگ ترین خوشنویسان ایران، شکوهی بی همانند به مسجد بخشیده است. وجود دو مدرسه در شرق و غرب آن بنا را کامل کرده است.

مسجد شیخ لطف الله در ضلع شرقی میدان از دیدگاه ساختار کوچک، اما از ویژگی های معماری و ظرافت کاشی کاری کم مانندی برخوردار است و در زمره زیباترین مسجدهای ایران به شمار می آید. ضرورت قرار گرفتن گنبدخانه به سوی قبله معمار را به ساختن دالانی با پیچش نامحسوس از بیرون بنا وادار کرده است که وارد شوندگان پس از گذر از آن به هنگام ورود به گنبدخانه در جهت قبله قرار می گیرند.

ساختمان گنبد کوته یک پوش یا گریو کوتاه است و ساختن نورگیرهای کاشی مشبک و ایجاد منطقه انتقالی از مربع به دایره در گنبدسازی به نحوی استادانه انجام گرفته است. تاق نماهای هشت گانه آراسته به کاشی، کتیبه های گوناگون و پیچ های تزئینی فیروزه ای که از کف تا زیر گنبد ادامه یافته و بدنه ای که با نقش مایه های اسلیمی گوناگون تزئین شده، گنبد خانه را به فضایی نورانی تبدیل کرده است.

مسجد شیخ لطف الله نمونه کاملی از معماری ساده، ناب، بی عیب و آرامی است که کمال زیبایی چهارصد ساله گذشته خود را همچنان با خود دارد. در این دوره افزون بر ایجاد بناهای تازه، در تعمیر و نگاهداری ساختمان های کهن نیز کوشش هایی به عمل آمد. نمونه خوب آن بازسازی های مجموعه آستان قدس رضوی مشهد و مسجد جامع اصفهان است.

به روزگار صفویان کاخ های بسیاری نیز در اصفهان و دیگر شهرهای ایران برپا شد، هرچند شمار اندکی از آنها اکنون پابرجاست، از آن میان، باید از کاخ عالی قاپو در کنار میدان نقش جهان که اقامتگاه شاه و مرکز حکومتی به شمار می آمد یاد کرد.

این بنای شش طبقه با نقشه چهارگوش که در تالار اصلی آن در طبقه دوم آن قرار دارد، در گذشته نه تنها بر میدان نقش جهان، که بر تمامی شهر اصفهان مشرف بود. هر طبقه از کاخ تزئیناتی ویژه خود دارد. آریه هایی چون گچ بری، دیواره نگاره، آینه کاری و یا تلفیقی از آنها دیوارهای کاخ را آراسته است.

ادامه دارد .  . .