خبرگزاری شبستان/ چهارمحال و بختیاری
حکیم غیاث‌الدین ابوالفتح عُمَر بن ابراهیم خیام نیشابوری، زاده ۲۸ اردیبهشت ۴۲۷ خورشیدی در نیشابور و درگذشته ۱۲ آذر ۵۱۰ خورشیدی در نیشابور است که به خیامی و خیام نیشابوری و خیامی النیسابوری هم نامیده شده‌است.
او یک فیلسوف، ریاضیدان، ستاره‌شناس و شاعر بنام ایرانی در دوره سلجوقی است.
گرچه پایگاه علمی خیام برتر از جایگاه ادبی او است و لقبش «حجةالحق» بوده‌است، ولی آوازه وی بیشتر به واسطه نگارش رباعیاتش است که شهرت جهانی دارد. افزون بر آنکه رباعیات خیام به اغلب زبان‌های زنده ترجمه شده اند، «ادوارد فیتزجرالد» رباعیات او را به زبان انگلیسی ترجمه کرده‌است که مایه شهرت بیشتر وی در مغرب‌زمین شده است.
به عنوان یکی از برجسته‌ترین کارهای خیام، می‌توان به اصلاح گاه شماری ایران در زمان وزارت خواجه نظام‌الملک، که در دوره سلطنت ملک‌شاه سلجوقی (۴۲۶-۴۹۰ هجری قمری) بود، اشاره کرد و افزون بر آن، وی در ریاضیات، علوم ادبی، دینی و تاریخی استاد بود.
نقش خیام در حل معادلات درجه سوم و مطالعات‌اش درباره اصل پنجم اقلیدس نام او را به عنوان ریاضیدانی برجسته در تاریخ علم ثبت کرده‌است.
ابداع نظریه‌ای درباره نسبت‌های هم‌ارز با نظریه اقلیدس نیز از مهم ترین کارهای او به شمار می رود.
خیام اولین کسی است که به تحقیق منظم علمی در معادلات درجات اول و دوم و سوم پرداخته و طبقه‌بندی تحسین‌آوری از این معادلات آورده و در حل تمام صور معادلات درجه سوم به طور تحقیق کرده و به حل (در اغلب موارد ناقص) هندسی آنها توفیق یافته است.
رساله وی در علم جبر، که مشتمل بر این تحقیقات است، معرف یک فکر منظم علمی است و این رساله یکی از برجسته‌ترین آثار قرون وسطایی و احتمالاً برجسته‌ترین آنها در این علم است.
خیام نخستین کسی بود که نشان داد معادله درجه سوم ممکن است دارای بیش از یک جواب باشد و یا این که اصلاً جوابی نداشته باشد.
خیام زندگی‌اش را به عنوان ریاضیدان و فیلسوفی شهیر سپری کرد، در حالی‌که معاصرانش از رباعیاتی که امروز مایه شهرت و افتخار او هستند بی‌خبر بودند.
گویا ترانه‌های خیام در زمان حیاتش به خاطر تعصب مردم مخفی بوده و تدوین نشده و تنها بین یک دسته از دوستان همرنگ و صمیمی او شهرت داشته یا در حاشیه جنگ‌ها و کتاب های اشخاص باذوق بطور قلم‌انداز چند رباعی از او ضبط شده، و پس از مرگش منتشر شده است.
قدیمی‌ترین کتابی که در آن از خیام شاعر یادی شده‌است، کتاب «خریدة القصر» از عمادالدین کاتب اصفهانی است. این کتاب به زبان عربی و در سال ۵۷۲ یعنی نزدیک به ۵۰ سال پس از مرگ خیام نوشته شده‌است. کتاب دیگر مرصادالعباد نجم‌الدین رازی است.این کتاب حدود ۱۰۰ سال پس از مرگ خیام در ۶۲۰ قمری تصنیف شده‌است.
و اما درباره رباعیات خیام باید گفت: با کنار گذاشتن رباعایت تکراری ۵۷ رباعی به دست می‌آید که تقریباً صحت انتساب آنها به خیام مسلم است و کلیدی برای تصحیح و شناختن سره از ناسره به دست مصححان می‌دهد.
زبان خیام در شعر طبیعی و ساده و از تکلف به دور است و در شعر پیرو کسی نیست، هدف خیام از سرودن رباعی شاعری به معنی متعارف نبوده‌است بلکه به واسطه داشتن ذوق شاعری نکته‌بینی‌های فلسفی خود را در قالب شعر بیان کرده‌است.
از جمله آثار خیام می توان به «میزان الحکمت» درباره فیزیک، «لوازم الامکنت» در باره دانش هواشناسی،«نوروزنامه» در زمینه تاریخ ادبیات، «جبر و مقابله»، رسالة فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله به زبان عربی، در باره معادلات درجهٔ سوم، رسالة فی شرح مااشکل من مصادرات کتاب اقلیدس در مورد خطوط موازی و نظریهٔ نسبت‌ها، رساله میزان‌الحکمه، قسطاس المستقیم و رسالهٔ مسائل الحساب که چیزی از این اثر باقی نمانده‌است، اشاره کرد.
برای اثبات شهرت جهانی خیام همین بس که بدانیم یکی از حفره‌های ماه به افتخار خیام «عمر خیام» نامیده شده‌است و در سال 1980 نیز سیارکی به همین نام، نامگذاری شد.
و در پایان تعدادی از رباعیات زیبای این حکیم و شاعر بزرگ را با هم می خوانیم:
آن قصر که جمشید در او جام گرفت
آهو بچه کرد و روبه آرام گرفت
بهرام که گور می‌گرفتی همه عمر
دیدی که چگونه گور بهرام گرفت؟
*
ابر آمد و باز بر سر سبزه گریست
بی باده ارغوان نمی باید زیست
این سبزه که امروز تماشاگه ماست
تا سبزه خاک ما تماشاگه کیست
*
امروز ترا دسترس فردا نیست
و اندیشه فردات بجز سودا نیست
ضایع مکن این دم ار دلت شیدا نیست
کاین باقی عمر را بها پیدا نیست
*
این کوزه چو من عاشق زاری بوده است
در بند سر زلف نگاری بوده‌ست
این دسته که بر گردن او می‌بینی
دستی‌ست که برگردن یاری بوده‌ست.
منابع:
- رباعیات خیام
- لغت نامه دخدا
- کتاب زندگی نامه ریاضی دانان دوره اسلامی از ابوالقاسم قربانی
- ترانه های خیام
پایان پیام/
نظر شما