چگونگی شناخت علی (ع)/جن و انس را توان حساب فضائل او نیست!

خبرگزاری شبستان: به مناسبت فرا رسیدن ایام شهادت امیرالمومنین (ع) و تقارن این ایام با شب های احیاء و لیله القدر در گفتگویی با حجت الاسلام عبدالله امیدی فرد، عضو هیات علمی دانشگاه قم و مدرس حوزه علمیه قم گفتگویی درباره چگونگی شناخت شخصیت بی نظیر امام علی (ع) انجام داده ایم که از نظرتان می گذرد: 

شخصیت امیرالمومنین (ع) از نظر گروه های مختلفی همچون مورخان، انسان شناسان و ... مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است، بنابر دستاوردهای کدامیک شخصیت ایشان برای بشر امرو ملموس تر و دست یافتنی تر است؟

بنابر دیدگاه یک شیعه به این جهت که چون معتقد به امامت امیرالمومنین (ع) است و این اعتقاد، مبتنی بر باورهایی است که نیازی به استدلال جدید ندارد، لذا هرچه به او گفته شود به عنوان یک شیعه معتقد می‌پذیرد و در این صورت نهایت مطلب آن است که باور دارد: علی (ع) امام اول شیعیان است، و با این نگاه ائمه دیگر (ع) هم امامند و تنها فرقشان در امام اول و دوم و سوم و...بودن آنها است. این روش البته بسیار خوب است ولی هیچ وقت متوجه عظمت و چهره واقعی امام (ع) نمی‌شویم.
از دید یک مورخ هم از آنجا که کار مورخ تجزیه و تحلیل وقایع است و معمولا بر اساس آن چیزی است که دیگران گفته‌اند و اجازه داده‌اند گفته شود، دراین صورت درباره علی(ع) که دشمنانش در زمان خودش بر او شوریدند و به نام اسلام روی منابر او را سب می‌کردند و دشمن سعی می‌کرد چهره او را به شکل دلخواه خود نشان دهد و شیعیانش نیز از ترس و یا تقیه و یا بدفهمی نتوانستند یکی از صدها فضایل او را انتقال دهند، پس مورخ حتی اگر یک انسان باانصاف باشد؛ ولی از اقوال گذشتگان آنچنانکه باید نمی‌تواند تمام ابعاد وجودی امام (ع) را درک کند و بشناسد و حقیقت را آنطور که هست بیان کند.
از دید یک انسان شناس کار مشکلتر است؛ زیرا مستلزم آن است که: 1- مفهوم انسانیت را بشناسد و معیارهای یک انسان ایده‌آل را کشف کرده باشد. 2- از امیرالمؤمنین  (ع)یک چهره واقعی در دست داشته باشد تا بتواند با مقایسه، حقیقت علی را در انسانیت بیان و تفسیر کند. در حالی که امروز خود انسان از همه چیز مجهول‌تر است! 
 

اما شناخت امام معصوم (ع) بحکم عقل و نقل واجب است پس چگونه امام (ع) را الگوی رفتار خود قرار دهیم؟
شناختن امیرالمومنی علی(ع) برای ما که طبق وحی، انسانی کامل است به عنوان امام یعنی پیشرو و پیشوا، لازم است و تا شناخت دقیق و واقعی از فعل امام و قول امام و تقریر امام (که برای ما حجت است) نداشته باشیم نمی‌توانیم یک شیعه کامل باشیم، چون شیعه یعنی پیرو و پیرو در همه‌ زمینه‌ها پیرو و مطیع است. در عقیده و در عمل. و از سوی دیگر همچنان که گفتیم شناخت کامل امام هرگز برای ما ممکن نیست.
درست است که طبق روایات، کسی که از دنیا برود در حالیکه امام زمانش را نشناخته باشد گویا درحال جاهلیت مرده است و روایات اصل وجوب معرفت امام رابه عنوان یک تکلیف شرعی متوجه همه مکلفان می نماید اما این مطلب مسلم است که انجام تکلیف به حکم عقل، بستگی به قدرت و توان مکلف دارد و هر یک از افراد مکلف درمورد وجوب شناخت امامان در حد همان مقداری است که می تواند شناخت به دست آورد.
 

آیا امکان و توان شناخت امیرالمومنین علی (ع) برای ما وجود دارد؟
ما معتقدیم که هر چند شناخت کامل و عمیق و دقیق ایشان را جز خداوند نمی داند لکن این منافات ندارد که هر یک از ما افراد عادی حسب تجارب شخصی و محدوده دانش مان بخش قابل توجهی از فضایل و رفتار و کردار امامان را درک کنیم و بر همان اساس عمل کنیم مثلا در مورد علی (ع) هم از طریق آیات و گفته مفسران نکات سودمند و کاربردی به ما رسیده است و هم طرق دیگری که به آن اشاره می کنیم.
 

شناخت امیرالمومنین (ع) از نگاه قرآن
در قرآن آیات متعددی درباره اهل بیت (ع) عموما و حضرت علی (ع) خصوصا نازل شده است در ذیل به چند ایه توجه می کنیم :: (یوفُونَ بِالنَّذْرِ وَیخَافُونَ یوْمًا کَانَ شَرُّهُ مُسْتَطِیرًا*وَیطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْکِینًا وَیتِیمًا وَأَسِیرًا* إِنَّمَا نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِیدُ مِنْکُمْ جَزَاءً وَلَا شُکُورًا* إِنَّا نَخَافُ مِنْ رَبِّنَا یوْمًا عَبُوسًا قَمْطَرِیرًا)(الإنسان/7تا10).
سوره «هل اتی»، «انسان»، «دهر» در شأن امیرالمؤمنین و فاطمه و حسن و حسین و کنیزشان فضّه نازل شده است. در تفسیر کشف الاسرار (میبدی معروف به خواجه عبدالله انصاری) می‌گوید: ابن عباس گفته است این آیه در شأن علی و خاندانش نازل شده است. این آیات قرآن و کلام نورانی خداوند متعال سندی بزرگ بر فضیبت اهل بیت(ع) است.
 

چه روایاتی و آیاتی از قرآن برای شناخت و معرفی فضایل امام علی و سایر امامان علیهم السلام ذکر شده است می توانید به مواردی اشاره کنید؟
ابن عباس می‌گوید: امام حسن و امام حسین(ع) بیمار شدند. پیامبر(ص) با جمعی از یاران به عیادتشان آمدند و به حضرت گفتند: ای ابوالحسن، خوب بود نذری برای شفای فرزندان خود می‌کردی، حضرت علی(ع) و حضرت فاطمه زهرا(س) و فضّه خدمتکارشان، نذر کردند که اگر آن‌ها شفا یابند، سه روز روزه بگیرند.
طبق بعضی از روایات امام حسن و امام حسین (ع) نیز نذر کردند روزه بگیرند؛ چیزی نگذشت که هر دو شفا یافتند در حالی که از نظر مواد غذایی دست خالی بودند، حضرت علی(ع) از یک یهودی به نام شمعون، سه من جو قرض کرد و حضرت فاطمه یک سوم آن را آرد کرد و نان پخت، هنگام افطار سائلی به در خانه آمد و گفت: السلام علیکم یا اهل بیت محمد(ص) مسکین من مساکین المسلمین اطعمونی اطعمکم الله من موائد الجنّه؛ سلام بر شما ای خاندان محمد(ص)! مستمندی از مستمندان اسلام هستم غذایی به من بدهید.
آن‌ها همگی مسکین را بر خود مقدم داشتند و سهم خود را به او دادند و آن شب جز آب ننوشیدند. روز دوم همچنان روزه گرفتند و موقع افطار که غذا، نان جو را آماده کردند، یتیمی به در خانه آمد و گفت: السلام علیکم یا اهل بیت محمد(ص) یتیم من اولاد المهاجرین استشهد والدی یوم العقبة اطعمونی اطعمکم الله من موائد الجنة؛ آن روز نیز ایثار کردند و غذای خود را به او دادند و بار دیگر با آب افطار کردند.
روز بعد نیز روزه گرفتند، در سومین روز اسیری هنگام غروب آفتاب به در خانه آمد و باز هم سهم غذای خود را به او دادند. هنگامی که صبح شد حضرت علی(ع) دست امام حسن(ع) و امام حسین(ع) را دست گرفته و خدمت پیامبر (ص) رفت.
هنگامی که پیامبر (ص) آن‌ها را مشاهده کردند دیدند از شدت گرسنگی می‌لرزند، فرمودند: این حالی که در شما می‌بینیم برای من بسیار گران است، سپس برخاستند و با آن‌ها حرکت کردند؛ هنگامی که وارد خانه فاطمه زهرا (س) شدند، دیدند در محراب عبادت ایستاده است در حالیکه شکم او از شدت گرسنگی به پشت او چسبیده و چشم‌هایش به گودی نشسته بود.
پیامبر(ص) از این منظره بسیار ناراحت شدند، در همین هنگام جبرئل نازل گشت و گفت: ای محمد (ص)! این سوره را بگیر که خداوند با داشتن چنین خاندانی به تو تهنیت می‌گوید، سپس سوره انسان را بر او خواند.
آلوسی،‌ مفسر بزرگ اهل سنت، نیز این سوره را در شأن اهل بیت(ع) دانسته و در ذیل این آیات گفته است: در این سوره سخن از حورالعین به میان نیامده است در حالی که به نعمت خدمتکاران بهشتی تصریح شده و این به خاطر رعایت احترام زهرای بتول (س) است.
 

در گفتار پیامبر (ص) و معصومین (ع) برای شناخت امام علی (ع) چه روایاتی وجود دارد؟
رسول خدا (ص) فرمود: «لو اَنَّ الرّیاضَ اقلامٌ، و البحرَ مدادٌ، و الجنّ حسّابٌ، و الانس کُتّابٌ، ما احصوا فَضائلَ علیِّ‌بن ابیطالب»؛ اگر همه درختان قلم، ‌و دریاها مرکّب، و جن حسابگر و انسان‌ها نویسنده شوند، نمی‌توانند فضائل علی (ع) را به حساب بیاورند. این ستایش و تمجید رسول خدا(ص) از علی یکتامرد نظام هستی پس از پیامبر (ص) نشانگرعظمت او است،
، پیامبر عظیم‌‌الشأن اسلام (ص) درباره‌ عظمت و فضیلت امام علی(ع) فرمود:«مَن کَتَبَ فَضیلةً مِن فضائلِهِ غفراللهُ الذّنوبَ الّتی اکتسبَها الاستماعِ و مَن نَظَر الی کتابٍ من فضائِلِه غفراللهُ ذنوبَ الّتی اکتسبها بالنّظر. حضرت رسول (ص) فرمودند: «انّ الله جَعل لِأخی علیٍّ فضائلَ لاتُحصی کثرةً».
 

از دیدگاه تاریخ و به عنوان یک مورخ چگونه می توان به شناخت امام علی (ع) بیشتر دست یافت؟
1- تولد و شهادت آن حضرت در بهترین زمان و مکان؛ ندیده کسی این سعادت به کعبه تولد، به مسجد شهادت.
2- موقعیت و جایگاه و نسبتش با رسول‌الله. 3- داشتن همسری مثل فاطمه و فرزندانی چون حسن و حسین.
4- دوستان و دشمنانش که استثنائی‌اند. 5- شرکتش در همه جهادها دراغازظهور اسلام . 6- اعلمیت در تمامی علوم تا انجا که پیامبر فرمود: «انا مدینة العلم و علیّ بابها». 7- کثرت جود و سخاوت و کمک به فقرا و مساکین
8-در خصوص قضاوت آن حضرت در زمان خلیفه دوم مطالب زیادی است که گنجایش آن نیست.
 

درباره شناخت و بیانات انسانشناسان در خصوص شخصیت و جایگاه امام علی (ع) می توانید بیشتر توضیح دهید؟
از دیدگاه یک انسان شناس وقتی که به تاریخ پرافتخار دوران مختلف علی (ع) دقت می کنیم تازه متوجه می شویم که معانی بلند مقام انسانیت را باید بامحور قرار دادن علی (ع) به عنوان انسان کامل بدست آوریم. البته این دیدگاه‌ها تمام و کامل نیست ولی بی‌نتیجه هم نیست. برای این نتایج می توانیم یک نحوه استدلال داشته باشیم:
1- ویژگی هایی که فردی را از سایرین ممتاز می‌کند و به عنوان فضیلت به حساب می‌آید، یا ذاتی است یا عرضی،‌ به عبارت دیگر یا جنبه درونی دارد و یا جنبه خارجی. در صورتی که ذاتی و درونی باشد یا جنبه مادی و جسمانی دارد مانند شجاعت و قهرمان سرعت، کشتی، بوکس.و..بودن ؛ یا جنبه معنوی مثل دانشمند بودن، فیلسوف بودن، هنرمند بودن. جنبه خارجی و عرضی هم دوگونه هست یا اکتسابی است که باتلاش وی بدست آمده مثل داشتن خط زیبا یا غیر اکتسابی است مثل فرزند آیت‌الله بودن...).
2- در مورد حضرت علی(ع) فضائلی که نقل می‌شود از آن فضائلی است که دیگر نه دشمن توانسته آن را پنهان کند و نه دوست آن را تقیه کرده است و نه مورخ می‌تواند آن را انکارکند و نه انسان شناسان توجیه کنند؟! و لذا مورد اتفاق شیعه و سنی و مسیحی و مورخان هست. 3- همین فضائل مورد اتفاق از ویژگی‌هایی برخوردار است که از یک صفت و فضیلت می‌توان به ابعاد و فضائل دیگر آن حضرت (ع) پی برد..
 

برخی از فضائل علی(ع) که باعث تمایز ایشان شده است چه مواردی هستند؟
به طور خلاصه آنچه از فضائل آن حضرت (ع) که جنبه بیرونی و ظاهری دارد و برای ما افراد عادی قابل تشخیص و درک است: 1- زهد و تقوا و پارسایی علی. 2- کثرت عبادت و راز و نیاز او در دل شب‌ها و عبد بودنش. 3- حلم و عفوش. 4- حسن خلق در رفتار و گفتارش. 5- اولین مؤمن به رسول‌الله (ص) و از اولین همراهان پیامبر (ص). 6- معجزات و کراماتش. 7- اخبار از غیب، آینده و گذشته. 8- استجابت دعایش. 9- عدل و انصاف علی در مصرف بیت‌المال ودر اجتماع. 10- فصاحت و بلاغت علی(ع) در سخنرانی، نهج‌البلاغه سند روشن. 11- دست نوشته‌های علی(ع) که به عنوان نامه در نهج البلاغه معروف است. 12- مرد کار و عمل. 13- انتخابش به امامت که هم خدائی بود و هم از طرف رسول خدا و هم از طرف مردم! که در آن زمان سابقه نداشته است. 14- تنهائی و مظلومیت علی و اول مظلوم عالم بودنش.
پایان پیام/