شریعتی معتقد بود مساجد باید استقلالشان حفظ شود

به گزارش خبرنگار گروه مساجد و کانون های مساجد خبرگزاری شبستان: امروز پنج شنبه، 29 خردادماه مصادف با سی و هفتمین سالروز درگذشت دکتر علی شریعتی است .

مردی که خود را وقف «دین»، «فکر»، «عدالت» کرد و با سخنرانی ها و آثارش موجی را در جامعه قبل و بعد از انقلاب انداخت. او از نظریه پردازان انقلاب اسلامی محسوب شده و دغدغه بازگشت به جامعه ای مبتنی بر اسلام برابری و آزادگی را در سر می پروراند هرچندکه عمر کوتاه وی کفاف نداد تا بیش از آن بنویسد و بگوید. هرچند که تمامی آثارش با وجود گذشت سال ها از نگارش همچنان به عنوان آثاری محسوب می شوند که در ایران امروز همچنان موضوع انتخاب مردم و بخصوص جوانان اند.

خبرنگار گروه مساجد و کانون های مساجد خبرگزاری شبستان، به انگیزه بررسی «جایگاه مسجد» در نگاه «مرحوم شریعتی» با «دکتر سید رضا شاکری»، عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و اجتماعی جهاد دانشگاهی، و از جمله محققانی که در رابطه با آثار شریعتی پژوهش کرده است، به گفت و گو نشست که حاصل آن را می خوانید:

-شریعتی همواره به دنبال ایجاد روزنه ای برای روشن ساختن ابعاد دیگر دین بود، به بیان دیگر او می خواست ظرفیت های جدیدی را برای دین به جامعه ارایه کند، نقطه آغاز این سیر فکری و عملکرد شریعتی کجاست و اساسا چه تحلیلی نسبت به این رویکرد شریعتی دارید؟

دکتر شریعتی از روشنفکران مسلمانی است که در کنار دردها و مسایل پرشماری که مطرح ساخت، به این می اندیشید که زمانه گلاویز با مشکلات و آبستن حوادث بزرگی است و می طلبد که مسلمانان در سرنوشت خویش مشارکتی جدی داشته باشند. او بخشی از مسئولیت خویش را آشکار سازی و به روز رسانی ظرفیت ها و قابلیت های فرهنگ و تمدن اسلام و ایران می دید. محل تلاقی آگاهی و شناخت او از تمدن جدید غرب (مدرنیته) و آگاهی و معرفت او از اسلام و ایران، نقطه آغاز اندیشه روشنفکری او در این زمینه است.

در جریان تحصیل در فرانسه با اندیشه های ر وشنفکران غربی و روشنفکران اسلامی آشنا می شود و به این موضوع پی می برد که در کنار توانمندی ها، ظرفیت ها و امکانات تمدن جدید غرب که به آن تجدد یا مدرنیته می گوییم، کشورهای آسیایی، مسلمان و از جمله ایران، دارای منابع فرهنگی گسترده ای هستند که در دل تاریخ کهن این کشورها قرار گرفته است بنابراین به عنوان یک روشنفکر مسلمان بر اساس آگاهی برآمده از تفکر دوران جدید و مسئولیت روشنفکر مسلمان اعتقاد داشت که باید از این منابع و ظرفیت ها و قابلیت هایی که درتاریخ ما پراکنده است استفاده کنیم. اگر دو اصطلاح او را با نام های «استخراج و تصفیه منابع فرهنگی» و «چه باید کرد » کنار هم قرار دهیم، به تفکر راهبردی شریعتی در ضرورت تامل در نهادسازی و نهاد پیرایی واقف خواهیم شد. در امر نهاد سازی و نهاد پیرایی دکتر شریعتی واجد تحلیل های عمیق و در عین حال قابل سیاست گذاری و عملیاتی است.

-ابعاد تفکر شریعتی در باب مهمترین نهاد اسلام یعنی «مسجد» چه بروز و ظهوری داشت؟
شریعتی در قالب نظریه« استخراج و تصفیه منابع فرهنگی» ابتدا از یک آسیب شناسی آغاز می کرد. او در کنار توجه به سرنوشت نهادی مسیحیت که مهمترین نهادآن یعنی کلیسا به سازمانی استبدادی، ضد دانایی و آگاهی تبدیل شده بود، به سرنوشت مصیبت بار مسجد در تاریخ اسلام هم می اندیشید. مساجدی که از روح نهادی آن به عنوان «خانه خدا» فاصله گرفته، به سازمان انحصاری در خدمت قدرت های سیاسی و اجتماعی و اقتصادی درآمده اند. مسجد در درون مناسبات قدرت در عصر خلفا و صفویه به نهادی توجیه کننده و حراست کننده از قدرت تبدیل شد.

همچنان که کلیسا در غرب آلت دست حکومت های اروپایی شده و بر خلاف عدالت و دیانت عمل کرده است و در نتیجه از بعد معنوی و عبادی خود دور شده است و یا به خصوص در دوره قرون وسطا کلیسا تبدیل به نهادی سیاسی و مقتدر شد که خوی استبدادی یافت و در عمل خلاف آن باورها و اصولی بود که حضرت مسیح(ع) بنیان گذاشته بود و به تعبیر شریعتی این مساله از آسیب های یک نهاد دینی بود.

آسیب شناسی شریعنی به تفسیر و شناخت او از اسلام و شکل گیری آن باز می گشت. از دیدگاه شریعتی مسجد از نهادهایی بود که همزمان با شروع اسلام تاسیس شد، یعنی وقتی دوره اعلام رسالت در مکه آغاز شد، و اصحاب پیامبر(ص) مشخص شدند، به طور طبیعی تنگناها برای این نهضت نوپا ایجاد شد که به هجرت انجامید. با این حال پیامبر (ص) در مدینه اولین زمینه های تاسیس و استقرار حکومت و جامعه اسلامی را بنیان نهاد و به طور طبیعی اولین تغییر تبدیل نام یثرب به مدینه بود که جنبه نمادین و نهادی دارد، یعنی یثرب نام قبیله را به ذهن تداعی می کند؛ یثرب از معنای عمومی دور است و تشخص را تداعی می کند. مدینه بر عکس، متضمن جنبه نهادی یعنی شهر است، جایی که زندگی از حالت خونی و تباری در آمده و به حالت پیچیده انسانی و مدنی مبدل می شود. در اسلام اولین نهادی که به عنوان محور تمامی فعالیت ها و تصمیم گیری ها تاسیس شد «مسجد» بود.

در مسجد به امور و اختلافات مردم رسیدگی می شد، در مسجد عدالت به معنای قضایی انجام می شد و در عین حال تعلیمات و آموزشی که جامعه اسلامی به آن نیاز داشت در مسجدتدارک می شد. شریعتی مثالهایی از سیره و سنت پیامبر می آورد که بر وجه عمومی اسلام و برنامه های پیامبر دلالت دارد. با این نگاه نهادی بود که مسجد به تعبیر شریعتی به پادگان نظامی اسلامی نیز تبدیل می شود که برای دفاع از کیان جامعه اسلامی مردم در آن آموزش جنگ و جهاد می بینند.

-شریعتی چه تحلیل هایی از آسیب های وارده بر شان نهادی مسجد در تاریخ اسلامی داشت؟
شریعتی بر اساس داده های تاریخی براین مساله معتقد بود که مسجد از استقلال نهادی و عملی خود در تاریخ اسلام جدا شده است. حاکمان و خلفا آن را به مرکز باز تولید قدرت و به نحوی توجیه کننده سیاست های خود قرار داه اند. در دوره حکومت های مستبد، کاخ و مسجد از حیث فیزیکی نزدیک به هم ساخته می شوند. حال آنکه در وضع طبیعی و متعارف جامعه، مسجد ها در کانون زندگی عمومی بودند. دخالت دولتها در امور مساجد آنها را از کارکردهای متنوع و مردمی دور می کرد.

-اگر شریعتی امروز در میان ما بود چه نگاهی به مساجد داشت؟
او اگر زنده بود قطعا همچنان نسبت به مسجد دغدغه مند بود و مسجد را در کنار بعد معنوی و عبادی آن ساختاری آزمون شده برای حل مشکلات جامعه می دانست؛ تفکر و ساختار اندیشه شریعتی نوآورانه و متناظر و در ارتباط با مسایل روز و امور نوپدید است. این ویژگی در سه گانه آثارش دیده می شود. طبیعی است که امروز نیاز به تحول در ساختار و کارکردهای نهادهای بومی و مذهبی هست. امکانات جدید ارتباطی هم اکنون در مساجد کشور مان خوب به کار گرفته شده اند. اما خطری که با این وجود حس می شود و نسبتی با دغدغه شریعتی نیز دارد، انحصار گرایی در مسجد است. تاکید شریعتی بر اینکه مسجد خانه خداست، در کنار تفسیر و تاکید های او بر کلمه الناس در قرآن چیزی جز اهمیت بعد عمومی و مردمی مسجد نیست. خانه خدا یعنی خانه مردم.شریعتی نگران بود که مسجد در اختیار گروهی خاص قرار گیرد.

شریعتی می گفت مسلمان به ما هو مسلمان باید مسجد داشته باشد و دلیل او این بود که مسجد خانه خداست پس برای همه مسلمین است.او می خواهد مسجد را به پایگاه اولیه ای برگرداند که در صدر اسلام وجود داشت، به نظر من دیدگاه های نو شریعتی در باب نهادهای اسلامی و تمدن با شکوه ما، می تواند از طریق ممارست در تاریخ اندیشه ها، زمینه نظریه پردازی در خصوص خیر عمومی را فراهم آورد. دست کم در باره مسجد داده ها و شواهد بسیار خوبی داریم. چنانکه یک بار دیگر در دوره ی دفاع مقدس کارکردهای عام نهادی مسجد آزمون شد.
پایان پیام/