در هوای «شعرک ها»

محمود پوروهاب، نویسنده و شاعر، یادداشتی را در اختیار خبرنگار شبستان قرارداده که از نظر می گذرد: دوست شاعرمان جناب آقای "یحیی علوی فرد"، دو-سه سالی است که در سرودن شعرهایی در قالب "شعرک" مشغول است. تعدادی از این شعرک ها در نشریات کودک و نوجوان نیز به چاپ رسیده است. اخیرا نیز کتابی با عنوان کتاب لواشک منتشر کرده است که افزون بر 20 شعرک برای کودکان است. عنوان شعرک را خودش برای این نوع سروده ها انتخاب کرده است.

ابتدا ببینینم منظور ایشان از شعرک چیست ؟ آیا پیش از این ، این نوع فرم و قالب سابقه داشته است یا نه؟
همان طور که از اسم شعرک مشخص است ، یعنی شعر کوچک یا کوتاه . این نوع شعرک ها تنها دوبیت یا چهار مصراع است. اگر تنها کوتاهی شعرک ها را در نظر بگیریم ، سابق بر این چهار گونه شعر کوتاه در ادبیات کودک و نوجوان وجود داشته است. این ها عبارتند از:

1.شعرهای کوتاهی که بیشتر بازی زبانی یا همان بازی با کلمات است. بیشتر برای سرگرمی و بازی کودکان به کاربرد دارد. مثلا: بگو تشت ! / تشت / بنشین برو رشت ...
که بیشتر حالیت سه گانی داشته و امروزه دیگر کارآیی ندارد.
2.چیستان: چیستان های گفته شده بیشتر دوبیتی، یا متشکل از چهار مصراع بوده و هدف حل معمای مطرح شده در شعر و بارور کردن هوش کودکان بوده است.
3.رباعی : در این قالب نیز نمونه هایی برای کودکان و نوجوانان شعرهایی سروده شده ؛ ولی نوع وزن و قالب چندان مناسب این گروه سنی نبوده و هرگز هم نتوانست جایش را در شعر کودک باز کند.
4.دوبیتی : دوبیتی نیز مثل رباعی برگرفته از شعر بزرگسال بوده . بعنی همان وزن و قالبی که در شعر کلاسیک سراغ داریم. دوبیتی هنوز هم در شعر کودک ادامه دارد . غیر از چند نمونه ی کم که اتفاق افتاده ، مابقی چنگی به دل نمی زند.
اما شعرک هایی که آقای علوی فرد سروده از جهت شکل و ساختار با همه ی آن ها فرق دارد. نه هدف ، بازی با کلمات و طرح معماست. نه مثل رباعی و دوبیتی از قالب و وزن تقریبا نفس گیر بزرگسال پیروی می کند. شعرک در واقع چهارپاره است ؛ منتها یک بند از چهارپاره با وزن های متنوع ، طوری که می توان نوع قالب را عوض کرد.

مادر من خرید
روز تولدم
خرس عروسکی
گنده تر از خودم
*
چه کار خوبی
چه قدر شادم
کتاب خود را
به هدیه دادم

هدف شعرک بیشتر ارائه فرم و وزن مناسب و دلخواه برای کودک و نوجوان است. همچنین پرداخت مجمل و خلاصه از یک موضوع است، به گونه ای که تبدیل به یک مضمون و معنی واحد می شود. البته در موضوعاتی که می توان از پر حرفی و اطناب پرهیز کرد. بنابر این شعرک ها همانند یک شعر اصیل عمل می کنند. یعنی با همه ی فشردگی باید از احساس و خیال و به خصوص اندیشه و معانی ظریف و تازه برخوردار باشند.

نکته ی دومی که شاید به نظر برسد این است که : آیا هدف از ارائه ی قالب نو ، و شکل جدیدی از شعر ، بیشتر به جهت خودنمایی و معروفیت است ؟ یا خدمتی به ادبیات؟
آقای علوی فرد سال هاست که در سرودن شعر کودک و نوجوان مشغول است و کتاب های زیادی در این راستا منتشر کرده است و در نزد مخاطبان و فرهیختگان ادبی شناخته شده است. غیر از شعر چند اثر پژوهشی نیز دارد. با روحیه ای که بنده از ایشان سراغ دارم ، در پی خودنمایی و های و هو - که متاسفانه در نزد بعضی هست و همه چیز را می خواهند به نام خود تمام کنند- اصلا نیست و در این بازی های زمانه نمی گنجد. هدف او بیشتر ارائه ی یک فرم و شکل جدیدی از شعر مناسب کودکان و نوجوانان است. نوجویی خود نه این که عیب باشد، بلکه صددرصد حسن است. انسان نوجوست به خصوص انسان هنرمند. البته از طرفی هر نویی نیز نو نیست. کاری که با تجربه و بینش همراه نباشد ، نه تنها نو نیست ، بلکه دیوانگی است.

دیوانه ای که خود را به خطر می اندازد ، به جای گندم علف درو می کند. چه بسا این که تالی فاسد و پیروان گمراه تر از خود نیز به همراه داشته باشد. اما دیده ام که دوست شاعرمن ، شعرک های خود را به بوته ی آزمایش گذاشته ، بر روی مخاطبان بسیار تست کرده. همچنین در جلسات شعر مطرح کرده و به هر حال نظر کارشناسان و افراد باتجربه را با خود دارد و با بینش و علم دست به چنین کاری زده است. این حرف بنده دلیل بر آن است که هر چه علوی فرد سروده ، خوب و عالی است. اگر چه در سروده هایش به زعم بنده شعرهای خوب وجود دارد. این طبیعی است که هر پیشگام یا بنیان گذاری به عنوان خالق روش تازه ، با مقداری ضعف و کمبود هم همراه باشد که به مرور زمان خود یا دیگران آن را کامل خواهند کرد. مهم این است که نفس این حرکت ، حرکت خوب و درستی است.

اگر بخواهیم کمی فنی تر درباره ی نوآوری بحث کنیم ، همیشه نوآوری و تهوّر و جسارت با مخاطراتی همراه است. "راینر ماریا ریلکه" ، شاعر و منتقد آلمانی در شعری می گوید:
... نه به جز این که ما بیش از گیاهان و حیوان ،
با تهوّر همراهیم
آن را مخاطره جویانه می طلبیم
برخی اوقات مخاطره جوتر از خودِ زندگی
به اندازه ی سر سوزنی مخاطره جوتر (و نه از روی خودخواهی) ...

"مارتین هایدگر" در تفسیر و تاویل این شعر می گوید:
"این متهورها هستند که خود را به مخاطره می افکنند. کسانی که متهورترند ، "بودن" را به مخاطره فرا می خوانند. اینان جسارت به خطر افتادن در درون زبان ، یعنی حریمِ "بودن" را نیز دارند...

البته باید توجه داشت ، کسانی که جسورترند کسانی نیستند که تنها سخن می گویند. سخن جسورترها می باید محققا در گفتن خطر کند. این افراد هنگامی جسورتر به شمار می آیند که در طیفی فراتر سخن بگویند. "
 

تا این جا بحث ما بیشتر در قالب و فرم کار بود، نه زبان . اگرچه ارائه ی این قالب شعرک و پافشاری شاعر در این زمینه مخاطراتی را ایجاد کرده است. مخاطره در خویشتن شاعر که آیا راه را درست رفته و استقبالی از آن به عمل خواهد آمد ، و دیگر نگاه و قضاوت دیگران.

بعضی در مورد این قالب شاید نظر خوبی نداشته باشند و آن را بیهوده تصور کنند. بعضی نیز از همین حالا نظر مساعد دارند و به فال نیک گرفته اند. بعضی نیز با شک و شبهه نگاه می کنند. شاید هم به قول تولستوی به دو جنگاور زمان و شکیبایی بیشتر نیاز باشد.

بیاییم به آن جمله پایانی از هایدگر بیشتر توجه کنیم : "این افراد هنگامی جسورتر به شمار می آیند که در طیفی فراتر سخن بگویند. "

همیشه این فرم و قالب است که تابع زبان و محتواست، نه محتوا تابع قالب . بنابر این آن چه مهم تر است محتوا و زبان است . محتوا و زبان می تواند عامل مهمی در معرفی قالب باشد. اگر آقای علوی فرد به محتوا و آن چه در زبان اتفاق می افتد دقت و توجه دارد، اما به نظرم باز باید به زبان و نگاه مخاطبان دقت و اهتمام بیشتری داشته باشد. تا وقتی پوسته را می شکافند ، به هسته ی خوش طعم و بویی روبه رو شوند.

مثل بعضی از شعرک های شاعر که نسبت به بعضی ، به زبان و محتوا – به خصوص وقتی از زاویه دید مخاطب به آن ها می نگریم – دقت بیشتری شده است.

همه جا سرد است
شده یخ بندان
همه غمگین اند
گلِ یخ خندان
*
یکی همیشه آرام
یکی ولی شتابان
تفاوت عجیبی ست
میان برف و باران
*
زمستان و سرما
صداها و بوها
بخار نفس ها
بخار لبوها
*
هر چند شیرین است
یک قند بخشیدن
شیرین تر از قند است
لبخند بخشیدن
*
غنچه عروس است
خوشگل و لوس است
عاشق زنبور
عاشق بوس است
 

 محمود پوروهاب

پایان پیام/