حجت الاسلام قاسم خانجانی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در گفتگو با خبرنگار خبرگزاری شبستان ضمن تشریح زمینه ها و عوامل بروز جنگ جمل گفت: این جنگ زمینه‌ها و بحث‌های مفصلی دارد که برخی از این مباحث به لحاظ تشخیص دقیق زمان و مکان رویداد یا تعداد نیروها و غیره دارای پیچیدگی‌های تاریخی است و ما تنها به برخی از ابعاد و زمینه‌های این واقعه اشاره می‌کنیم.
وی ابتدا از موضوع نحوه واگذاری خلافت و امر حکومت به امیرالمومنین علیه السلام آغاز کرد و افزود: حضرت امیر علیه السلام پس از کشته‌شدن عثمان روی کار آمد. پس از پایان خلافت خلیفه اول و دوم و با تشکیل یک شورای شش‌نفره غیرمنطقی، عثمان به خلافت انتخاب شد و یکی از بهترین دلایل مضحک و غیر منطقی بودن این شورا، نفس شش‌نفره بودن آن است.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه تصریح کرد: در یک شورای شش‌نفره، رأی و رأی‌گیری مفهومی ندارد چرا که ممکن است رأی افراد 3 به 3 شود که علی‌القاعده در این هنگام باید وجه ترجیحی وجود داشته باشد و خلیفه دوم این وجه ترجیح را با چینشی که انتخاب کرده بود به سمت رأی عبدالرحمن بن عوف برد. به هر حال عثمان خلیفه شد و 12 سال خلافت کرد. اما ابتدای کار با انتهای کار او بسیار متفاوت بود.
به عبارت دیگر وی در ابتدا تلاش می‌کرد اگرچه به ظاهر، برخی مسایل را رعایت کند اما در پایان نتوانست باطن خود را پنهان بدارد و دست به امور خلافی زد که منجر به اعتراض و نهایتا شورش افراد بسیاری از مناطق مختلف قلمرو اسلامی آن روز، به‌ویژه در کوفه، مصر و مناطقی شد که در برخی از آنها اصحاب و دوستداران امیرالمومنین علیه السلام زندگی می‌کردند.
قتل عثمان و باز شدن باب خلیفه کشی
حجت الاسلام خانجانی خاطرنشان کرد: مسلما این افراد نمی‌توانستند چنین شرایطی را بپذیرند که فردی به عنوان جانشین پیامبر و خلیفه اسلامی طبق نظر خود بذل و بخشش‌های بی‌حد و نصاب و یک‌سری کارهای خلاف انجام دهد که برخی از این اعمال به عنوان مطائن عثمان در تاریخ نیز ثبت است و برخی از این اعمال حتی مخالف سیره پیامبر صل الله علیع وآله بود از جمله کامل خواندن نماز در منا که معمولا نمازها شکسته بود، یا بخشش غنائم بسیار به اقوام و خویشسان خود که در فتوحات مسلمانان بدست آمده بود.
این کارشناس تاریخ اسلام یادآور شد: مجموعه این عوامل باعث شد که مخالفان عثمان را محاصره کرده و او را به قتل برسانند. البته حضرت علی علیه السلام در این شرایط نیز نقش سازنده خود را به شکل کامل ایفا کردند که در تاریخ نیز ثبت شده است. ایشان پیش از این به عثمان هشدار داده بود که دست از اعمال خلاف خود بردارد چرا که ممکن است کاسه صبر مردم لبریز شود و او را به قتل برسانند. تعبیر شخص امیرالمومنین علیه السلام در هشدار به عثمان این بود که «من نمی‌خواهم تو خلیفه مقتول باشی» شاید هم این تعبیر از این جهت بود که می‌دانستند اگر باب خلیفه‌کشی باز شود بعدها دیگر حرمتی برای خلیفه باقی نخواهد ماند. همچنان که متاسفانه همین‌گونه نیز شد و در دوره‌های بعد این حادثه خود را نشان داد.
25 سالی که سبک زندگی مردم را تغییر داد
عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در ادامه به چند مسئله مهم در موضوع خلافت امیرالمومنین علیه السلام اشاره و تصریح کرد: در چنین شرایط نابسامانی امر خلافت به حضرت علی علیه السلام سپرده می شود اما چند نکته مهم در این میان وجود دارد که نباید از آن غافل شد. نخست اینکه حضرت به هیچ وجه در این شرایط، تمایلی برای قرار گرفتن بر مسند خلافت نداشتند چرا که 25 سال از رحلت رسول گرامی اسلام صل الله علیه وآله گذشته است، 25 سال بسیار سرنوشت‌ساز! و در طی این سالها اخلاق، رفتار، عقاید، سیره و روش زندگی مردم تفاوت‌های بسیاری با زمان رحلت پیامبر صل الله علیه وآله پیدا کرده است. از طرفی حضرت می‌دانند که عدالت و روشی را که در حکومت در نظر دارند برای بسیاری از افراد حتی بسیاری از نزدیکان قابل تحمل نیست، چرا که ایشان تصریح کرده بود که بخشی از اموال بدون محاسبه و بدون حد و حصری را که در زمان عثمان به افراد داده شده بود، به صاحبان اصلی آن بازمی‌گردانند.
وی در تشریح شرایط زمان خلافت امیرالمومنین علیه السلام گفت: علاوه بر این دلایل، برخی از افراد ، به طمع رسیدن به مناصب و ولایت و حکومت برخی مناطق مشخص در قلمرو حکومت اسلامی بود که امیرالمومنین علیه السلام را به اصرار بر مسند خلافت نشاندند و طلحه و زبیر مشخصا از همین گروه بودند. آنها بلافاصله پس از بیعت مردم با حضرت، خدمت ایشان رسیده و سهم‌خواهی کردند که با مخالفت امیرالمومنین علیه السلام مواجه شدند و یکی از مهم‌ترین زمینه‌های جنگ جمل از همین نقطه کلید خورد.
اعلان عملی جنگ با خلیفه و جانشین پیامبر
حجت الاسلام خانجانی افزود: نقش عایشه نیز در این جنگ نقش بسیار پر رنگی بود که نباید از نظر دور داشت. عایشه در زمان عثمان با او مخالفت‌های جدی داشت یا به این دلیل که می‌دید او خلاف‌هایی می‌کند که مخالفت صریح با دستورات پیامبر صل الله علیه وآله است یا به این دلیل که می‌خواست خلافتی را که در وهله اول در اختیار پدرش ابوبکر بود، دوباره به این قبیله و خاندان بازگرداند. لذا مایل بود که قدرت به طلحه که از خاندان عایشه محسوب می‌شد، برسد.
این کارشناس تاریخ اسلام تصریح کرد: به هر شکل عایشه مخالفت‌های جدی با عثمان داشت به گونه‌ای که در تاریخ گزارش شده است که حتی به برخی از مسلمانان دستور داده بود برای کشتن عثمان اقدام کنند و با تعبیر بسیار تندی، مردم را به کشتن او تشویق می کرد. عایشه در خلال همین فضای متشنج برای عمره به مکه رفت و در راه بازگشت از مکه پیکی خبر کشته‌شدن عثمان را به او داد. اما جالب است او که تا پیش از این مردم را برای کشتن عثمان تشویق می‌کرد بلافاصله پس از شنیدن خبر مرگ او پرسید «با چه کسی بیعت شد؟ گفتند با علی علیه السلام!!
پس از شنیدن خبر بیعت مردم با حضرت علی علیه السلام، به دلیل کینه و دشمنی دیرینه‌ی عایشه باحضرت علی علیه السلام، (که در ادامه به دلایل آن اشاره می‌شود) بلافاصله چرخشی180 درجه در مواضع او ایجاد شد و ناگهان چنین تعبیری را برای قتل عثمان بکار برد که «قتل عثمان مظلوما !!» یعنی عثمان به ظلم و ستم کشته شد و از همین جا نقشه مخالفت با امیرالمومنین علیه السلام را پایه‌ریزی کرد.
ماجرای خروج طلحه و زبیر از مدینه و پیوستن آنها به عایشه موضوعی بود که حجت الاسلام خانجانی به آن پرداخت و گفت: این دو که برای گرفتن منصب و حکم‌رانی برخی از مناطق قلمرو اسلامی به نزد امیرالمومنین علیه السلام رفته و با مخالفت حضرت روبرو شدند، خیلی زود مدینه را به بهانه انجام عمره ترک کرده و به مکه رفتند. البته پس از خروج آنها امیرالمومنین علیه السلام فرمود «اینان قصد عمره ندارند بلکه قصد مکر و حیله دارند و همین اتفاق نیز افتاد. این دو به مکه آمده و به عایشه پیوستند و عایشه همراه با آنها و افراد دیگری که به او ملحق شده بودند بدون آنکه به مدینه برود راه بصره و کوفه را در پیش گرفت، این گروه قصد داشتند تا در منطقه عراق با ایجاد اختلال در فرمانداری و اداره شهر بصره و مشخصا با تصرف خزانه بیت‌المال مخالفت خود را با حضرت علی علیه السلام اعلام کنند به ویژه برخورد وحشیانه آنها با خزانه‌دار امیرالمومنین در بصره (عثمان بن حنیف)، عملا اعلام جنگ با خلیفه وقت بود.
کینه از علی بن ابیطالب علیه السلام ریشه در زمان پیامبر داشت
وی یادآور شد: حضرت هنگامی که از این ماجرا اطلاع یافته و از نوع رفتار آنها با عثمان بن حنیف که به شکل فجیعی کشته شده بود، مطلع شدند، سپاهی به سوی بصره روانه کردند. در این جنگ طلحه کشته شد و زبیر در جایی دور از معرکه جنگ، به قتل رسید. همچنین در اثنای جنگ حضرت تصمیم گرفتند تا شتر عایشه را به هر شکل ممکن از پای درآورند و به این ترتیب کجاوه‌ای که عایشه در آن قرار داشت بر زمین افتاد و جنگ به پایان رسید.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در بیان و تبیین دلایل کینه و دشمنی عایشه نسبت به امیرالمومنین علیه السلام گفت: در رابطه با علت این کینه و دشمنی باید گفت: یکی از دلایل این دشمنی و کینه عایشه از امیر المومنین علیه السلام ، به زمان حیات پیامبر صل الله وآله بازمی گشت. چون او می‌دید که پیامبر در موارد بسیاری پدر او ابوبکر را کنار زده و علی علیه السلام را بر او ترجیح داده است از جمله در بحث عقد اخوت و برادری که در مدینه انجام شد، رسول خدا صل الله علیه وآله بین خود و امیرالمومنین علیه السلام پیمان برادری بستند در حالی که برای ابوبکر، عمر را برگزیدند و بین این دو پیمان برادری بسته شد، این نشان از نزدیکی بسیار زیاد علی علیه السلام به پیامبر داشت که برای عایشه قابل تحمل نبود.
وی خاطرنشان کرد: همچنین در دستور «سد ابواب» که درب همه خانه‌هایی که به مسجد پیامبرصل الله علیه وآله باز می‌شد، بسته شد جز درب خانه حضرت امیر (ع) که البته اعتراض‌هایی نیز به این دستور شد و رسول خدا صل الله علیه وآله فرمود این تصمیم‌گیری از جانب من نیست بلکه از سوی خداست. یا در مواردی که ابوبکر در برخی غزوات مانند خیبر پرچم را بدست گرفته بود و چون کاری از پیش نبرد، بازگشت و پیامبر پرچم را به حضرت علی علیه السلام سپرد و حضرت با فتح و پیروزی به سوی مسلمانان بازگشتند.
تبعات ناگواری جنگ جمل برای جامعه اسلامی
وی افزود: علاوه بر این در هنگام اعلام برائت از مشرکین در مرحله اول کسی که مامور به این کار شد، ابوبکر بود اما در میانه راه دستور الهی رسید که پیامبر این فرمان را توسط امیرالمومنین علیه السلام ابلاغ کند.
از سوی دیگر علاقه و محبت بسیار زیاد پیامبر به حضرت خدیجه سلام الله علیها، طبیعتا می‌توانست کینه عایشه را شعله‌ورتر کند. بخصوص که خدیجه دختری به نام فاطمه سلام الله علیها داشت که پیامبر بیش از هر فرد دیگری به این دختر ابراز علاقه و محبت می‌کرد و عایشه اصلا فرزندی نداشت که پیامبر به او اظهار محبت کند و این برایش قابل تحمل نبود.
حجت الاسلام خانجانی تصریح افزود: دلایل دیگری نیز در تاریخ آمده است که به عنوان معرفی منبع می توان به کتاب «الجمل» شیخ مفید اشاره کرد که ایشان در این کتاب دلایل دشمنی عایشه با حضرت امیر (ع) را به تفصیل بیان کرده است. به هر حال مجموعه این دلایل باعث شد تا عایشه دشمنی و کینه دیرینه‌ای از حضرت علی (ع) داشته باشد که این دشمنی با نابخردی از ناحیه طلحه و زبیر زمینه‌های جنگ جمل را فراهم کرد، این جنگ هم برای امیرالمومنین و هم برای جامعه مسلمین تبعات ناگوار فراوانی داشت، تبعاتی که بعدها هم در جنگ صفین و هم در نهروان خود را نشان داد. و می‌توان ادعا کرد حتی در حوادث بعدی که در طول تاریخ اسلام رخ داد می‌توان رد پای این نبرد را ملاحظه کرد.
پایان پیام/
نظر شما