خبرگزاری شبستان: نوشتار ذیل یادداشتی است از حجت الاسلام و المسلمین ملکی راد، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی به بررسی منابع تفکر و اندیشه در آیات قرآن کریم پرداخته است.
"قرآن کریم در آیات متعددی مردم را به تفکر و اندیشه دعوت نموده است؛ تعابیری که در این زمینه در قرآن کریم آمده متفاوت است؛ گاه از لفظ «تفکر» و گاه از واژه «تدبر» و در برخی موارد نیز از لفظ «نظر» استفاده نموده است. آنچه که در این زمینه از اهمیت خاصی بر خوردار بوده این است که باید دید منابع تفکر از دیدگاه قرآن کریم کدام است؟ و از این جهت چه موضوعاتی مورد تأکید آن قرار گرفته است؟
با تفحص در آیات مرتبط با دعوت قرآن کریم به تفکر و اندیشیدن میتوان به چند منبع اشاره نمود:
الف) جهان طبیعت:
یکی از منابع تفکر از دیدگاه قرآن کریم، جهان طبیعت با همه گستردگی آن است، اعم از موجودات مختلف و گردش شب و روز و ...
شهید مطهری (ره) در این زمینه میگوید: در سراسر قرآن آیات زیادى است که طبیعت یعنى زمین، آسمان، ستارگان، خورشید، ماه، ابر، باران، جریان باد، حرکت کشتیها در دریاها، گیاهان، حیوانات و بالاخره هر امر محسوسى را که بشر در اطراف خود مىبیند بهعنوان موضوعاتى که درباره آن دقیقاً باید اندیشید و تفکر و نتیجهگیرى کرد یاد کرده است.[1]
اینک به نمونههایی چند اشاره میشود:
1. تفکر در خلقت آسمانها و زمین، میفرماید: «الَّذینَ یَذْکُرُونَ اللَّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلى جُنُوبِهِمْ وَ یَتَفَکَّرُونَ فی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلا...[2] آنها که خدا را در حال ایستاده و نشسته، و آن گاه که بر پهلو خوابیدهاند، یاد مىکنند و در اسرار آفرینش آسمانها و زمین مىاندیشند (و مىگویند:) بار الها! اینها را بیهوده نیافریدهاى...
همچنین میفرماید: «وَ هُوَ الَّذی مَدَّ الْأَرْضَ وَ جَعَلَ فیها رَواسِیَ وَ آنهاراً وَ مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ جَعَلَ فیها زَوْجَیْنِ اثْنَیْنِ یُغْشِی اللَّیْلَ النَّهارَ إِنَّ فی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ[3] او کسى است که زمین را گسترد و در آن کوهها و نهرهایى قرار داد و در آن از تمام میوهها دو جفت آفرید (پرده سیاه) شب را بر روز مىپوشاند در اینها آیاتى است براى گروهى که تفکر مىکنند.»
2. تفکر در گردش شب و روز، میفرماید: «... یُغْشِی اللَّیْلَ النَّهارَ إِنَّ فی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ » (پرده سیاه) شب را بر روز مىپوشاند در اینها آیاتى است براى گروهى که تفکر مىکنند.
3. تفکر در خلقت موجودات اعم از انسان و سایر حیوانات و نباتات که بهصورت زوج آفریده شدهاند. میفرماید: « ...وَ مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ جَعَلَ فیها زَوْجَیْنِ اثْنَیْنِ...» و در مورد انسان میفرماید: « وَ مِنْ آیاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْواجاً لِتَسْکُنُوا إِلَیْها وَ جَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّة وَ رَحْمَة إِنَّ فی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُو ن[4] از نشانههاى او اینکه همسرانى از جنس خودتان براى شما آفرید تا در کنار آنان آرامش یابید، و در میانتان مودّت و رحمت قرار داد در این نشانههایى است براى گروهى که تفکّر مىکنند.»
4. تفکر در آیات و نشانههای الهی در جهان طبیعت، میفرماید: « هُوَ الَّذی أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً لَکُمْ مِنْهُ شَرابٌ وَ مِنْهُ شَجَرٌ فیهِ تُسیمُونَ ، یُنْبِتُ لَکُمْ بِهِ الزَّرْعَ وَ الزَّیْتُونَ وَ النَّخیلَ وَ الْأَعْنابَ وَ مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ إِنَّ فی ذلِکَ لَآیَة لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ»[5] او کسى است که از آسمان، آبى فرستاد، که نوشیدن شما از آن است و (همچنین) گیاهان و درختانى که حیوانات خود را در آن به چرا مىبرید، نیز از آن است. خداوند با آن (آب باران)، براى شما زراعت و زیتون و نخل و انگور، و از همه میوهها مىرویاند مسلماً در این، نشانه روشنى براى اندیشمندان است.»
5. تفکر در مرگ و توفی نفس و جان آدمی: یکی دیگر از منابع تفکر مرتبط با جهان طبیعت، تفکر در ارتباط با مرگ انسان است، خداوند در این زمینه میفرماید: « اللَّهُ یَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حینَ مَوْتِها وَ الَّتی لَمْ تَمُتْ فی مَنامِها فَیُمْسِکُ الَّتی قَضى عَلَیْهَا الْمَوْتَ وَ یُرْسِلُ الْأُخْرى إِلى أَجَلٍ مُسَمًّى إِنَّ فی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُون[6] خداوند ارواح را به هنگام مرگ قبض مىکند، و ارواحى را که نمردهاند نیز به هنگام خواب مىگیرد سپس ارواح کسانى که فرمان مرگشان را صادر کرده نگه مىدارد و ارواح دیگرى را (که باید زنده بمانند) بازمىگرداند تا سرآمدى معیّن در این امر نشانههاى روشنى است براى کسانى که اندیشه مىکنند.»
6. دعوت به تفکر نسبت به برخی از موجودات بهطور مشخص: در برخی از آیات، خداوند برخی از موجودات را بهعنوان موضوع تفکر معرفی میکند، میفرماید: « أَ فَلا یَنْظُرُونَ إِلَى الْإِبِلِ کَیْفَ خُلِقَتْ،
وَ إِلَى السَّماءِ کَیْفَ رُفِعَتْ، وَ إِلَى الْجِبالِ کَیْفَ نُصِبت، وَ إِلَى الْأَرْضِ کَیْفَ سُطِحَتْ.[7]
آیا آنان به شتر نمىنگرند که چگونه آفریده شده است؟ و به آسمان نگاه نمىکنند که چگونه برافراشته شده؟ و به کوهها که چگونه در جاى خود نصب گردیده؟ و به زمین که چگونه گسترده و هموار گشته است؟
ب) تفکر در تاریخ و قصص مرتبط با امم گذشته:
یکی دیگر از منابع تفکر که در آیات قرآن کریم بر آن تأکید شده، تفکر در تاریخ امتهای گذشته است، خداوند در این زمینه خطاب به پیامبر(ص) میفرماید: «... فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُون»[8] این داستانها را (براى آنها) بازگو کن، شاید بیندیشند (و بیدار شوند).
همچنین میفرماید: « قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِکُمْ سُنَنٌ فَسیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُروا کَیْفَ کانَ عاقِبَة الْمُکَذِّبین»[9] «پیش از شما، سنّتهایى وجود داشت (و هر قوم، طبق اعمال و صفات خود، سرنوشتهایى داشتند که شما نیز، همانند آن را دارید.) پس در روى زمین، گردش کنید و ببینید سرانجام تکذیبکنندگان (آیات خدا) چگونه بود؟»
شهید مطهری(ره) در این زمینه مینویسد: « در قرآن آیات بسیارى است که به مطالعه اقوام گذشته دعوت مىکند و آن را مانند یک منبع براى کسب علم معرفى مىکند. از نظر قرآن، تاریخ بشر و تحولات آن بر طبق یک سلسله سنن و نوامیس صورت مىگیرد؛ عزتها و ذلتها، و موفقیتها و شکستها، و خوشبختیها و بدبختیهاى تاریخى حسابهایى دقیق و منظم دارد و با شناختن آن حسابها و قانونها مىتوان تاریخ حاضر را تحت فرمان درآورد و به سود سعادت خود و مردم حاضر، از آن بهرهگیرى کرد.»[10]
خلاصه سخن اینکه در متون اسلامی اعم از قرآن کریم و روایات، منابعی برای اندیشه و تفکر معرفی شده که با بهکار بستن آنها میتوان هم شناخت بیشتری نسبت به جهان هستی و آغاز و انجام آن پیدا نمود و هم عقل و خرد آدمی از ورزیدگی خاصی بر خوردار خواهد شد.
[1] . مرتضی مطهری، مجموعه آثار، ج 2، ص 72.
[2] . سوره آل عمران، 191.
[3] . سوره رعد، 3.
[4]. سوره روم ، 21.
[5]. سوره نحل ، 10 و 11.
[6] . سوره زمر ، 42.
[7] . سوره غاشیه ، 17و 18 و 19و20.
[8] . اعراف ، 176.
[9] . آل عمران، 137.
[10] . مجموعه آثار، ج2، ص 72.
برگرفته از پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
پایان پیام/
نظر شما