خبرگزاری شبستان: بدون شک خانواده نقش بسیار مهمی در تربیت فرزندان صالح دارد، و پدر و مادر می توانند تعقل و اندیشیدن را به فرزندان خود یاد بدهند، و در رشد و تعالی عقلی و معرفتی نسل منتظر نقش مهمی ایفا کنند، برای بررسی بیشتر این موضوع گفتگویی را با حجت الاسلام ملکی راد، عضو هیئت علمی پژوهشکده مهدویت و آینده پژوهی می خوانیم.
به عنوان نخستین سوال لطفا بفرمایید جایگاه عقل و خردورزی در اسلام چگونه است؟
برخورداری انسان از عقل و خرد یکی از امتیازات مهم و اساسی او از سائر مخلوقات بوده و در حقیقت این امر از مصادیق بارز کرامت ذاتی و شخصیت انسانی انسان است. با توجه به این مهم، هم در آیات قرآن کریم و هم در روایات اسلامی بر ضرورت عقل و اندیشه و خردورزی تأکید بسیاری شده است. خداوند در قرآن کریم در آیات زیادی ضرورت عقلانیت و خردورزی را متذکر شده و تدبر در آیات الهی و رسیدن به عمق رموز عالم هستی را به تعقل و تفکر وابسته کرده است، در مورد آسمان و زمین و کشف رموز موجود در آنها می فرماید: «یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ آیاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونبدینسان خدا آیات خود را براى شما بیان مىکند تا بیندیشید.»
نقطه مقابل تعقل گرایی، بی فکری و انجام کارها بدون اندیشه است، اسلام چگونه با این موضوع برخورد می کند؟
خداوند بدترین مخلوقات را کسانی می داند که از اندیشه و تعقل بی بهره باشند، در این زمینه می فرماید: «إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُکْمُ الَّذینَ لا یَعْقِلُون؛ بدترین جنبندگان نزد خدا کران لال اند که تعقل نمىکنند» این آیه در حقیقت در مورد کافران و بتپرستانی است که در اثر جهل و عناد با آفریدگار و کفران نعمت، ادراک و شعور خود را به کار نمی برند و در مقام تفکر برنمىآیند، خداوند آنها را خطرناک ترین درندگان معرفى نموده، زیرا ضرر و زیان آنها براى بشر بیشتر از هر حیوان درندهاى است.
عقل گرایی در روایات و سخنان معصومین(ع) چه جایگاهی دارد؟
در روایات نیز بر اهمیت و جایگاه ممتاز عقل توجه ویژه ای شده است. برخی از مؤلفین کتب حدیث مانند مرحوم کلینی(ره) اولین فصل کتاب حدیثی خویش را به نقل روایات مربوط به اهمیت و جایگاه عقل اختصاص داده اند. به عنوان مثال: محمدبن مسلم از امام باقر(ع) نقل می کند که خداوند وقتی عقل را آفرید، فرمود مخلوقی دوست داشتنی تر از تو را خلق نکرده ام، تو معیار امر و نهی و ثواب و عقاب بندگانم هستی.
اصبغ بن نباته نیز از على(ع) روایت می کند که جبرئیل بر آدم(ع) نازل شد و گفت: اى آدم من مأمور شدهام که ترا در انتخاب یکى از سه چیز مخیر سازم پس یکى را برگزین و دوتا را واگذار. آدم گفت آن سه کدام است؟ گفت: عقل و حیاء و دین، آدم گفت عقل را برگزیدم، جبرئیل به حیاء و دین گفت شما بازگردید و او را واگذارید، آن دو گفتند اى جبرئیل ما مأموریم هرجا که عقل باشد با او باشیم.
با این تفاسیر می توان عقل گرایی را مساوی با دین گرایی دانست؟
بله، بر طبق برخی از روایات عقل ملاک و معیار دین داری انسان معرفی شده است. مفهوم این دسته از روایات این است که اگر کسی از عقلانیت و خرد برخوردار نباشد در واقع دین ندارد و کسی که دین نداشته باشد اهل بهشت نخواهد بود. همچنین بر طبق برخی دیگر از روایات عقل به عنوان دوست و صدیق و در مقابل جهل و نادانی، دشمن انسان معرفی شده است.
با عنایت به جایگاه عقل لازم و ضروری است انسان همواره در جهت شکوفایی و تکامل عقل خویش بکوشد تا از آن بهره گرفته و عقلانیت را معیار تشخیص حق و باطل قرار دهد و از پیروی هوای نفس بر خواسته از غرایز حیوانی بپرهیزد و در مصاف بین عقل و غرایز حیوانی و تعارض میان این دو، جانب عقل را بر گزیند، زیرا خداوند عقل را از روی لطف و حکمت خویش به عنوان رسول و پبامبر باطنی برای تشخیص خوب از بد در وجود انسان قرار داده است. و این امر از مهم ترین عناصر شخصیت و کرامت انسان به شمار می رود.
چگونه می توان عقلانیت را در جامعه اسلامی نهادینه کرد؟
برای ایجاد جامعه ای عقل گرا، باید به هر عاملی که موجب تقویت و تکامل عقلانیت می شود به دیده احترام نگریست و از آن استفاده لازم را برد. این امر موجب می شود تا عقلانیت و فرهیختگی در سطوح مختلف جامعه پایدار شده و ریشه بدواند و به صورت فرهنگ عمومی در آید، نتیجه و ثمره آن حل بسیاری از مشکلات بشریت است.
وقتی همه مردم و یا تعداد زیادی از آنان به حد قابل قبولی از فرهیختگی برسند و از عقلانیت و خرد ورزی بالایی برخوردار شوند، دیگر از ظلم و ستم و حق کشی و اختلاف و تفرقه و فتنه و بخل و کینه و حسادت و دروغ و غیبت و تهمت و روابط ناصحیح و دشنام و افتراء و فحش و ناسزا و... که همه و همه از مظاهر حاکمیت جهل و نادانی و جنود شیطان است، خبری نخواهد بود.
نقش نهادهای تربیتی مانند خانواده، مدرسه و غیره در این مسیر چیست؟
با توجه به اهمیت عقل و جایگاه بلند آن، ضروری است در نظام تعلیم و تربیت اعم از خانواده و نهادهای فرهنگی مسئول نظیر آموزش و پرورش و دانشگاه ها و حوزه های علوم دینی و...به این امر اساسی که نقش مهمی در هدایت و سعادت و کمال افراد و جامعه دارد، بیش از پیش توجه شود و از راهکارهای مناسب جهت پرورش و تکامل عقلانیت، در نو آموزان و فرزندان بهره گرفته شود. بی شک رسالت خانواده در این زمینه از سایر نهادهای تربیتی اگر بیشتر نباشد کمتر از آنها نخواهد بود؛ زیرا جامعه عصر غیبت به منظور فراهم آوردن زمینه های لازم برای ظهور، باید در مسیر اهداف بلند امام مهدی(ع) حرکت نماید و چشم انداز مسیر آینده خود را بر طبق آن سامان دهد.
در زمان ظهور حضرت حجت(عج) عقل چه جایگاهی پیدا می کند؟
در عصر ظهور، تکامل عقول و کمال عقلانی بشریت در دستور کار قرار داده می شود زیرا عقلانیت و تکامل عقول از جمله ارزش های الهی در زندگی بشر است و از طرفی عصر ظهور امام مهدی(ع) عصر حاکمیت ارزش های الهی در زندگی بشر و عصر بروز و ظهور همه استعدادهای نهفته بشری است که تا آن روز به هر دلیلی مجالی برای بروز و ظهور پیدا نکرده اند، می باشد، در نتیجه یکی از سیره های مهم امام مهدی(ع) بعد از ظهور توجه به عقلانیت مردم و تکامل عقلانی آنان و تلاش برای ایجاد فرهیختگی در میان شان است. امام باقر(ع) در ترسیم عصر ظهور از این منظر می فرماید: قائم ما وقتی قیام نماید دست خویش را بر سر مردم قرار می دهد که به واسطه آن نیروهای عقلانی مردم را تمرکز داده و عقول آنان را به کمال می رساند. بنابراین یکی از عوامل مؤثر در زمینه سازی ظهور کمال عقلانی بشریت به شمار می رود. بر این اساس لازم است، خانواده، در تربیت عقلانی فرزندان، توجه ویژه داشته باشد؛ و به آن به عنوان عاملی مهم از عوامل زمینه ساز ظهور بنگرد.
با توجه به این مهم ضروری است از شیوه های تعمیق و تکامل عقل بر گرفته از منابع و متون دینی بحث و گفتگو شود تا خانواده با الهام از آن بتواند در تربیت فرزندان کمک گیرد و نقش خویش را در آمادگی و زمینه سازی برای ظهور به انجام رساند.
منبع: اختصاصی پایگاه اطلاع رسانی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
پایان پیام/
نظر شما