قصیده سعدی همچون قصاید شاعران پیش از خود، فتح نامه نیست

به گزارش خبرنگار شبستان از همایش "بزرگداشت سعدی"، دکتر مهدی نوریان، به سخنرانی پیرامون قصیده، از عنصری تا سعدی" پرداخت.

این استاد دانشگاه اصفهان، با اشاره‌ به تاریخچه‌ سرایش قصیده در زبان فارسی، گفت: وقتی از قصیده سخن می‌گوییم فوراً نام عنصری به خاطر می‌آید. او ملک‌الشعرای دربار سلطان محمود بود. از طرف دیگر قدیم‌ترین نمونه‌ی شعر رسمی فارسی که در اختیار داریم، قصیده‌ای است از سگزی، در مدح یعقوب لیث که چند بیت از آن باقی مانده است. هم چنین ابیاتی چند از قصیده‌ رودکی نیز به دست ما رسیده است.

وی ادامه داد: پس از رودکی و تا ظهور عنصری، چند شاعر ظهور می‌کنند که از هر کدام یکی دو قصیده باقی مانده است، اما عنصری قدیم‌ترین شاعری است که مجموعه‌ مفصلی از قصایدش را در اختیار داریم. معروف‌ترین قصیده‌ی او که بسیاری از تعابیرش امروز به مثل‌های فارسی تبدیل شده، قصیده‌ای است که در فتح خوارزم به دست سلطان محمود سروده است. بعد از او بسیاری از شعرا در فتح‌نامه‌ هایشان از این قصیده استقبال کرده‌اند. قصیده‌ی یاد شده در بحر خاصی سروده شده که از اوزان بسیار مطبوع شعر فارسی است و قافیه‌ای هم که با حرف رَوی «ر» در آن استفاده شده دست شاعر را بسیار باز گذاشته است.

نوریان هم چنین به قصاید سعدی اشاره کرد و افزود: سعدی هم مهم‌ترین قصیده‌ی خود را در همان وزن قصیده معروف عنصری و با همان قافیه سروده و می توان گفت که به استقبال عنصری رفته است. اما کاری که سعدی کرده، با کار سایر کسانی که به استقبال عنصری رفته‌اند، تفاوت دارد؛ چنانکه کسی به نظرش نمی‌رسد سعدی از عنصری تاثیر پذیرفته باشد.

وی شخصیت سعدی، قوه‌ ابتکار و خلاقیت هنری او را عامل تمایز قصیده سعدی از سایر قصاید مشابه‌ خود دانست و اضافه کرد: موضوع این قصیده فتح‌نامه نیست. سعدی در روزگاری دیگر می‌زیسته که برخلاف دوران عنصری، دوران شکست بوده است و احساس وظیفه‌ی ملی و دینی او در این قصیده به خوبی پیداست. قصیده‌ سعدی چنین شروع می‌شود: به هیچ یار مده خاطر و به هیچ دیار/ که برّ و بحر فراخ است و آدمی بسیار.

سعدی و سرایش اشعار عربی

در ادامه این نشست، موسی اسوار، مترجم «اشعار عربی سعدی» که کتاب وی چندی پیش از سوی مرکز سعدی‌شناسی منتشر شده است، درباره‌ شعرهای عربی سعدی اظهار داشت: پیش از بحث درباره‌ شعرهای عربی سعدی باید خود را از قید دو پیش‌داوری، دو توقع و دو تصور برهانیم. اول اینکه این آثار را نباید با آثار فارسی این شاعر مقایسه کرد و دیگر اینکه از مقایسه‌ آن‌ با آثار بزرگان شعر عرب نیز باید پرهیز کرد.

وی ادامه داد: اگر فارغ از این دو قیاس و توقع، آثار عربی سعدی را بررسی کنیم، آسان ‌تر می‌توانیم  به کمّ و کیف و چند و چون آثار عربی وی بپردازیم.

اسوار همچنین افزود: تاکنون تحقیق درباره‌ اشعار عربی وی بسیار اندک بوده و آن مختصر موجود نیز بعضاً جای تامل و ایراد دارد. باید توجه داشت که مفهوم قصیده در زبان عربی، چیزی نیست که در زبان فارسی وجود دارد. در عربی، قصیده واحد شعر است. به سخن دیگر هر شعر، به شرط اینکه از هفت بیت بیشتر باشد، قصیده تلقی می‌شود. شعری هم که در زبان عربی کمتر از هفت بیت داشته باشد، قطعه نامیده می‌شود. بر همین اساس اغلب شعرهای عربی سعدی قصیده است. او حدود 20 قصیده دارد و شاهکار آن‌ها که آینه‌ی تمام نمای قدرت سعدی در عربی‌سرایی است.

وی درباره این قصیده توضیح داد: قصیده‌ است با عنوان "در رثای بغداد" یا "در سوگ بغداد". سعدی به شعر و ادبیات عرب اشراف داشته و با اغلب شاعران بزرگ دوره‌ عباسی مأنوس بوده؛ آثارشان را از حفظ می‌دانسته و از آن‌ها تاثیر پذیرفته است تا جایی که اشعار عربی وی اغلب به‌‌ همان وزن و قافیه‌ای است که بزرگان شعر عرب تجربه کرده‌اند.

پایان پیام/