خبرگزاری شبستان: مسجد، محل پیوند انسان با خالق هستی و مرکز ارتباط انسان‌های مؤمن با یکدیگر، مکان آموزش مفاهیم اسلامی، فرهنگ‌سازی، ایستادگی در برابر ظلم و در یک کلام خانة خداست. اگرچه هدف اصلی بنای مسجد ایجاد مکانی خاص برای عبادت و راز و نیاز با خداوند متعال است و علت نامگذاری آن به مسجد هم جایگاه سجود و تواضع بودن آن در پیشگاه خداست، اما از جنبه‌های دیگر مسجد نباید غافل ماند. در صدر اسلام مسجد پایگاه و مرکز تمام فعالیت‌های امت اسلام و در واقع دارالحکومه بود. کلیة ملاقات‌های عمومی در زمان پیامبر اکرم(ص) و پس از آن در زمان خلفا و حضرت علی(ع) در مسجد صورت می‌گرفت. نمایندگان خارجی در مسجد به حضور پذیرفته می‌شدند.
مسجد، همواره در طول تاریخ اسلام مرکز جنبش‌ها و حرکت‌های اسلامی بوده است. از مسجد تبلیغات اسلامی شروع شده و حرکت قوای اسلامی برای سرکوبی کفار یا فتح سرزمین‌های دیگر شکل می‌گرفته است. مسجد در صدر اسلام و قرون اولیه اسلامی و پیش از عصر تکنولوژی و انفجار اطلاعات کارکردهای بسیاری داشته است. اما در عصر حاضر نیز مساجد پتانسیل ویژه‌ای برای مرکزیت قرار گرفتن در جوامع اسلامی دارند. اگرچه کارکردهای مسجد، امروزه با روزگار گذشته تفاوت‌های اساسی یافته است. کوتاه سخن آنکه، اصلی‌ترین کارکرد مسجد به‌عنوان پایگاه عبادی همواره در طول تاریخ با فراز و نشیب‌های ناشی از جبر تاریخ و حکام جبار ادامه داشته، اما همواره کارکردهای متنوعی برآن مترتب بوده که در این تحقیق با توجه به شرایط امروزه جوامع اسلامی و جهان اسلام ستیز کارکردهای مسجد در گذشته و امروز در بخش‌های آموزشی، فرهنگی، سیاسی، نظامی و ارتباطی ـ رسانه‌ای مورد بحث و بررسی قرار خواهدگرفت.
در همة ادیان الهی محلی برای عبادت یا معبد اختصاص داده می‌شد. مکانی برای برقراری ارتباط با خداوند، اعتکاف وتزکیه.کلیساها، کنیسه‌ها، آتشکده‌ها، خانقاها، زاویه‌ها و دیگر مکانهای پرستش برعبادت و فردیت عبادت کننده تأکید داشتند و اصل، تقویت رابطة انسان با خداوند بود. اما مسجد ارتباط عمیقی و ریشه‌دار با جامعه و مسائل اجتماعی در کنار رابطة انسان با خدابرقرار کرده است. مسجد در ارتباط با مسائل اساسی و بنیادین جامعه نهادی مؤثر و دارای موضع است. درطول تاریخ از گذشته تا امروز جدای از کارکرد عبادی که نقش اصلی مساجد است، این پایگاههای اسلامی کارکردهای ویژه‌ای از جمله آموزشی، فرهنگی، اخلاقی، سیاسی، مبارزاتی، علمی و اقتصادی داشته‌اند. هرچند ایفای نقش مسجد در عرصة اجتماع امروز متفاوت از آنچه در گذشته بوده‌است اما واقعیتی که نباید از نظر دورداشت اینکه مساجد در اجتماع امروز مرکزیت خود را حفظ خواهندکرد اگر کارکردهای متنوع مساجد به‌عنوان ملت جامعة اسلامی مورد غفلت واقع نشود. در تحقیقی که در پی‌خواهد آمد به بررسی کارکردهای مسجد در گذشته و حال پرداخته خواهد شد.
کارکرد آموزشی
آموزش در ذات خود ابزاری است که انسانها با آن به زندگی حرفه‌ای خویش شکل و صورت می‌دهند. آموزش یعنی کسب خرد لازم برای زندگی بهتر و ارج نهادن به آن و یکی از اصلی‌ترین کارکردهای هر مسجدی کارکرد آموزشی است.
کارکرد آموزشی مسجد در گذشته
در روزگار قدیم از آغاز اسلام تا سده‌های اخیر در کشورهای اسلامی مساجد یگانه پایگاه مهم آموزشی به شمار می‌رفت. تلاوت قرآن و بازخوانی آیات بر مردم و ارائة آموزه‌های اخلاقی مسجد را به یگانه مرکز آموزشی بدل کرده بود، که هدف آن نه فقط تبیین مفاهیم و آموزش تعالیم دینی بلکه انسان‌سازی بود. بنابر قول ائمه، از وظایف و کارکردهای مهم مساجد در هر دوره آموختن و نشر علوم" مستظرف "یعنی دانش نو و نفیس بر شمرده شده و علامة مجلسی علم مستظرف را دانش بدیع و معرفتی که برای مردم تازه و مفید است معنا نموده است[1].
دربارة اهمیت جایگاه مسجد در آموزش، در روایتی آمده که روزی رسول خدا(ص) به مسجدوارد شدند و دو مجلس جداگانه را برپا دیدند که گروهی در آن در حال یاد دادن و فراگرفتن دانش بودند و جمعی مشغول عبادت. پیامبر(ص) فرمودند: « هر دو گروه به سوی نیکی گام برمی‌دارند ولی گروهی که نادانان را تعلیم می‌دهند کار برتری انجام می‌دهند. من نیز به منظور آموزش دادن مردم مبعوث شده‌ام.» آنگاه پیامبر(ص) در میان گروهی که مشغول آموزش بودند نشستند[2]. البته توجه به این نکته لازم است که در مسجد هر آموزشی جایز نیست چنانکه از امام کاظم(ع) نقل است که می‌فرمایند: روزی رسول خدا(ص) وارد مسجد شدند متوجه شدند گروهی اطراف مردی حلقه زده‌اند. پرسیدند این مرد کیست؟ گفتند علامه است، آگاه‌ترین مردم نسبت به اصل و نژاد عرب. پیامبر(ص) فرمودند: این دانشی است که هرکس نداند زیانی برایش ندارد و هرکس فراگیرد نفعی برایش نبخشد. همانا علم سه چیز است: آیه مهکمه یا اصول اقتصادی، فریضة عادله یا علم اخلاق و سنت قائمه یا مسائل فقهی و علوم مورد نیاز جامعه، غیر از اینها فضل است یعنی فراگرفتنش خوب است ولی اگر کسی نداند عیبی بر او نیست[3]. در سالهای آغاز بعثت با وجود جو اختناق و شرایط سختی که بر مکه حاکم بود، پیامبر(ص) یاران خویش را در مسجد الحرام گرد می‌آورد وبرای آنان واجبات و محرمات الهی را آموزش می‌داد. چنین جلسه‌هایی در مسجد گاه به مناظره و گفتگوهای طولانی علمی با سران قریش می‌انجامید[4].
پس از هجرت به مدینه و ساخت مسجد النبی، فصل نوینی در فعالیت‌های آموزشی مساجد آغاز شد. پیامبر(ص) پس از نماز صبح و عشا به سخنرانی وگفتگوهای علمی می‌پرداخت[5]. این جلسه‌ها با حضور زنان و مردان مؤمن برپا می‌شد که آشکارترین جلوه‌های آموزش در مسجد مدینه بود. بدون در نظر گرفتن تاریخ بنای مساجد محققان و مورخان پذیرفته‌اند که پیش از پیدایش مدرسه، مسجد یگانه مرکز مهم آموزشی، فرهنگی در جهان اسلام بوده است. پس از پیدایش مدرسه نیز تا سالها مدرسه در دامان مسجد بنا می‌شد. چرا که همواره یکی از اصلی‌ترین کارکردها و وظایف مساجد آموزش برشمرده می‌شد. تا آنجا که حضرت امام علی(ع) فرمودند: «مسجدی که در آن خبری از هدایت و آموزش و ترویج دین نباشد مسجد خراب بر شمرده است.[6]»
پس از گسترش اسلام، یاران و صحابة پیامبر در مساجد به آموزش مردم می‌پرداختند. از جمله عبدالله بن عباس از صحابه در حیاط خانة کعبه می‌نشست و به مردم آموزش می‌داد. حسن بصری (سال 110 ه . ق) در مسجد جامع بصره حلقة بزرگی از طالبان علم داشت و به آنها تعلیم می‌داد. مراکز علمی و آموزشی شیعه در عصراختناق حکام اموی و عباسی خانه‌های ائمه یا مساجد بود. علاوه بر سواد آموزشی و آموزشهای دینی، علوم دیگری نیز در مساجد آموخته می‌شد که البته کیفیت این آموزش‌ها با آنچه در بیرون بود اندکی تفاوت داشت. از جمله علومی که در مسجدآموخته می‌شد، تاریخ و شیمی و پزشکی بود. پیامبر شب هنگام تا دیروقت برای مردم دربارة تاریخ بنی اسرائیل سخن می‌گفت[7] در تواریخ آمده که عبداللطیف بغدادی در الازهر روزها تدریس می‌کرد و در نیم روز طب می‌گفت[8]. علاوه بر آموزش طب گاه خدمات پزشکی هم در مسجد ارائه می‌شد. از جمله در ماجرای جنگ خندق، در مسجد مدینه به دستورپیامبر(ص) خیمه‌ای برپا شد و زنی به نام" رفیده" برای رسیدگی به حال مجروحان در آن گماشته شد[9]. دربارة روش آموزشی و تدریس در مساجد نیز شیوه‌های گوناگونی از جمله تلاوت، روخوانی خطاب و موعظه و پزشکی و تاریخ به کار می‌رفت که مطابقت با شیوه‌های نوین آموزشی امروزی دارد.
با ورود اسلام به ایران، ایرانیان طالب علم پیوندی جدید و عمیق میان دیانت و درایت ایجاد کردند و مساجد اندک اندک به مراکز مهم آموزشی مبدل شدند. در مساجد، علاوه بر علما و دانشمندان وخطیبان، "معیران" بودند که درس حرف استاد را تکرار می‌کردند و نیز"مملیان" املاء می‌گفتند، این مساجد قرنها شاهد حلقه‌های درس و بحث و مناظره و خواستگاه علوم معارف بود. از جمله مسجد تاریخانة دامغان، مسجد سپهسالار تهران، مسجد آقابزرگ کاشان، مسجددارالاحسان سنندج، مسجد شاهزاده و مسجد جامع کبیر یزد.
کارکردآموزشی مساجد در عصرحاضر
امروزه به باور بسیاری از اندیشمندان اسلامی کارکرد مساجد در حوزة آموزش را نباید از نظر دور داشت. مساجد امروزه علاوه بر اینکه همچنان به‌عنوان اولین و اصلی‌ترین مرکز آموزش مفاهیم متعالی عبادی و احکام اسلامی هستند، با الگو گرفتن از پیشینة کارکردهای آموزشی مسجد می‌توان برای این عصر نیز جایگاه آموزشی مسجد را تقویت کرد. آموزش قرآن و پاسخ به سوالات مذهبی که هم اکنون در بسیاری از مساجد صورت می‌پذیرد رایج‌ترین بخش کارکرد آموزشی مساجد است. فعال کردن کتابخانه‌های مساجد که پیشینة زیادی دارند نیز در مرکزیت قرار دادن مسجد به‌عنوان نهادی آموزشی بسیار مؤثر است. دربارة ساخت کتابخانه در مساجد باید گفت اولین بار در زمان پیامبر(ص) قسمت‌هایی از آموزشهای آن حضرت به صورت متورق نوشته ودر مسجد ضبط می‌شد.
از اواسط قرن اول هجری وقف کتاب به مساجد معمول و ساخت محلی در مسجد برای نگهداری کتاب مرسوم شد. هم اکنون نیز مساجد با غنا و تنوع بخشیدن به کتابخانه‌های خود نقش مهمی در بخش آموزشی ایفا خواهند کرد.
برگزاری کلاسهای مختلف آموزشی علوم غیردینی از جمله کلاسهای آموزش علوم نجوم، پزشکی و کمک‌های اولیه و اخلاق در مساجد خاصه در ایام تابستان از کارکردهای معمول آموزشی امروزه بسیاری از مساجد است. با توجه به اینکه در عصر تکنولوژی و رایانه به سر می‌بریم، بخشی از کتابخانه یا اختصاص محلی در مسجد برای آموزش و کاربری رایانه هم مسجد را به مرکزیت حضور جوانان و نوجوانان که عمدة کاربران رایانه و اینترنت هستند، مبدل خواهد شد. و هم نظارت مربی کار آزموده‌ای که هم واقف به شرع و هم مسلط به تکنولوژی رایانه‌ای باشد، از لغزش‌ها و کاربری‌های نادرست و فریب‌ها و ناراستی‌هایی که گاه در کافی‌نت‌ها و مراکز دیگر اتفاق می‌افتد مخالفت خواهد کرد.
بهره‌گیری از تکنولوژی روز و امکان ارتباط رایانه‌ای را می‌توان به ظرفیت دیگری برای ارتقاء آموزش در مساجد مبدل کرد مانند آنچه در مسجد مقدس جمکران صورت پذیرفته. دراین مسجد به آموزش غیر حضوری ترویج اندیشه‌های مهدوی اقدام شده.[10]
با توجه به اینکه کمبود امکانات و یا کمبود فضاهای آموزشی گاه امکان ایجاد مدرسه و فضای آموزشی مناسب برای دانش‌آموزان را فراهم نمی‌کند استفاده از فضای مساجد خاصه در روستاها در ساعاتی از روز برای تشکیل کلاسهای درس، ظرفیتی جدید خواهد بود. خاصة آنکه مطابق روایات اسلامی مسجد در عصر ظهور حضرت مهدی(عج) پایگاه تعمیم و آموزش معارف اسلامی است ودر روایتی از امام صادق(ع) در این زمینه آمده، در روزگار ظهور مردم به تعمیم و تدریس قرآن می‌پردازند و مسجد کانون آموزش روخوانی قرآن و معارف و علوم می‌شود. در باب کارکرد آموزشی مساجد با تأکید برنکته‌ای بسیار مهم به همین مختصر بسنده می‌شود. پس از پیروزی انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی(ره) پایگاه اصلی نماز جمعه را دانشگاه تهران قرار دادند. و همواره بر برگزاری نماز جماعت در مدارس تأکید داشتند که بی‌شک هر دو اینها نماد روشنی است از باور حضرت امام که مبتنی بر آموزه‌های اسلامی است، که میان مسجد و آموزش و نماز و یادگیری پیوندی است جدایی‌ناپذیر و مسجد و مدرسه در ارتقاء انسان در کنار هم در حرکت بوده و هستند.
کارکرد فرهنگی
فرهنگ، از جمله اصطلاحاتی است که برای آن تعاریف بسیاری آورده شده اما در مجموع می‌توان گفت، فرهنگ مجموعه‌ای از معارف، عقاید ارزشها، هنجارها، هنر، ادبیات، نظام حقوقی، سیاسی و اجتماعی و شیوه‌های قومی آداب و رسوم هر ملت است که انسانها طی تکامل تدریجی خود به‌دست آورده‌اند وبرای نسل‌های پس از خود به میراث گذارده‌اند. فرهنگ، در هر جامعه‌ای پایگاه های خاص دارد که در جامعة.
کارکرد فرهنگی مساجد در گذشته
از آغاز ساخت مساجد جنبه‌های فرهنگی آن همواره مدنظر بوده و پس از نقش عبادی آموزشی بیشترین اهمیت را در کارکردهای متنوع مساجد داشته است. پیامبر اکرم(ص) مساجد را محیطی کاملاً فرهنگی می‌دانستند تا جایی که در حضور ایشان برخی مسابقات در مسجد برگزار می‌شود.
در التراتیب الاداریه جلد اول صفحه 261 آمده که حضرت پیامبر(ص) در زمان گماردن"عتاب ابن اسید"استاندار مکه و امام جماعت مسجدالحرام، بر ضرورت کارکردهای فرهنگی و تبلیغی مسجد به وی بسیار تأکید فرمودند. پس از دوران صدر اسلام نیز مساجد همواره مکتب فرهنگی جهان اسلام بوده‌اند. مسجد الازهر در عهد خلفای فاطمی مرکز مهم فرهنگی و مجتمع علمی دانشمندان بود که کم‌کم به‌صورت دانشگاهی معتبر درآمد. مسجد قروبین فارس که در نیمة قرن سوم هجری تأسیس شد به یکی از مراکز مهم فرهنگی و علمی شرق مبدل گردید. مسجد قرطبه، اروپائیان را به خود جذب کرد و آنان رابرای درک بیشتر فرهنگ اسلامی و آگاه یاز اسلام به خود کشید و عده کثیری از فقیهان، دانشمندان، شاعران، ادیبان و فلاسفه و مترجمان از این مسجد فارغ التحصیل شدند. حوزه علمیه نجف که در مسجد کنار حرم امیرالمؤمنین پایه گذاری شد. به اقرار و اعتراف برخی حقوقدانان معاصر در زمینه حقوق طبیعی همواره پیشتاز بوده است[11]. کارکرد فرهنگی مساجد در گذشته چنان برجسته بوده که تمام مساجد در هر منطقه‌ای به‌عنوان قطب فرهنگی مطرح بوده‌اند.
پی نوشت:
[1]. (بحارالأنوار، ج80، ص351)
[2]. (آیین مساجد، ج 2، ص 75)
[3]. (وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، مؤسسه آل بیت قم، 1409 ق، ج 2، ص 287)
[4]. (احمد بن علی بن ابوطالب طبرسی، اجتماع، نشر مرتضی، 1403 ق، ص29)
[5]. (التراتیت، الاداریه، ج 2، ص 233)
[6]. (نهج البلاغه، ص 540، حکمت 369)
[7]. (مطهری، خدمات متقابل ایران و اسلام، جلد 3، تهران، صدرا، 1362، ص 437)
[8]. (سیمای مسجد، نوبهار، کوثر1373، جلد 2، ص108)
[9]. (بزرگ زنان صدر اسلام، پژوهشکده تحقیقات اسلامی، زمزم، 1370، ص 302)
[10]. (سایت رسمی مسجد مقدس جمکران )
[11]. (جوان، مبانی حقوق تهران، 1380، ج 2، ص 138)
نویسنده: محمود رئوفی، زیبا متانت
پایان پیام/
نظر شما