رابطه هنر و فلسفه اسلامی/نگارگری که نه انگشت می خواهد نه آلات نقاشی

خبرگزاری شبستان: زیبایی شناسی موضوعی است که به ویژه در قرون 17 و 18 میلادی بسیار مورد توجه فلاسفه و اندیشمندان غربی قرار گرفته و اساسا بررسی ماهیت زیبایی شناسانه پدیده ها و نگاه و زاویه دید هنرمند از آن زمان مطرح و در گستره مباحثی واقع شد که به لحاظ فلسفی نیز اندیشه های مختلفی را رقم زد؛ به گونه ای که امروز فلسفه هنر از مطرح ترین مباحث در حوزه فلسفه های مضاف، محسوب می شود.

 اما برای بسیاری سوال است که آیا «هنر» در اندیشه فیلسوفان مسلمان نیز جایگاهی داشته است، در این راستا با مهدی امامی جمعه، عضو هیات علمی گروه فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه اصفهان به گفت وگو نشسته ایم که حاصل آن را می خوانید:

آقای دکتر به عنوان نخستین سوال، ریشه زیبایی شناسی هنری از کدام پدیده نشات می گیرد؟

هنر فرآیندی از نگاه تا تصویر است، در واقع آنچه زیبایی شناسی هنری را پی ریزی می کند، همین نگاه و تصویر است؛ به این مفهوم که تاکنون هیچ اثر هنری بدون نگاه و تصویر به وجود نیامده است، بنابراین باید توجه داشت که نگاه در هنر، یک نگاه ساده انفعالی نیست، بلکه مراد نگاهی است که خیال در آن نقش بسیار فعالی ایفا می کند.

یعنی هنرمند قبل از خلق هر اثر هنری باید تصوری را ذهن داشته باشد؟

 بله، به بیان بهتر هنرمند باید نگاه داشته باشد و هنر «چگونه نگاه کردن» را فرا گرفته باشد. لئوناردو داوینچی، اساس هنر را در همین دیدن و چگونه دیدن می دانست. جمله او در این رابطه بسیار قابل تامل است، او می گوید «مقصود از نقاشی و مجسمه سازی دانستن چگونگی دیدن است».

اما سوالی که شاید طرح شود آن است که دیدن چه ویژگی هایی باید داشته باشد تا بتوان به آن وجه هنری را اطلاق کرد؟

البته چگونه دیدن یا چگونه نگریستن در هنر و زیبایی شناسی هنری، بسیار متنوع است و نمی توان برای آن چارچوب و روش قرار داد و آن را فرمول بندی و در نتیجه آموزشی کرد، اما می توان ویژگی ها یا خصلت های مشترکی در آنها پیدا کرد. این ویژگی ها به ما کمک می کنند تا دورنمایی از نحوه نگاه هنرمند و آنچه در نگاه هنرمند رخ می دهد، پیدا کنیم.

در واقع کسی هنرمند است و می تواند هنرمند باشد و اثر هنری خلق کند که در مرحله اول بتواند به آنچه پیرامون او است نگاهی جدید و تازه داشته باشد. در همین نگاه نو است که فرآیند آشنایی زدایی صورت می گیرد گویی آنچه هنرمند می بیند تازه خلق شده اند و همان نیستند که دیروز یا دو روز پیش دیده است. اگر کسی این نحوه دیدن را داشته باشد بسیار هیجان بخش است اما این نگاه علاوه بر این که تازه هیجانی است توام با احساس لذت، بهجت و رضایت مندی است. شاید لذت و التذاذ آن ناشی از همین هیجان باشد. کسی که می تواند اینگونه نگاه کند، از یکنواختی و روزمرگی رهایی پیدا می کند و دچار وجد می شود.

این نحوه نگاه همان نگرش زیبایی شناسانه است؟

بله، این نگاه انسان را واجد تجربه های جدید می کند ضمن آنکه باید توجه داشت که آنچه در نگاه ها و تجربه های زیبایی شناسانه و غیر زیبایی شناسانه مشترک است، فاعل شناسا و موضوع شناساست، یعنی در هر دو مواجهه ای صورت گرفته است، مواجهه کسی با کسی یا چیزی، اعم از این که درونی یا بیرونی باشد، اما آنچه این دو را از همدیگر متمایز می کند گستره و تنوع ارتباطی است که در آن مواجهه بیننده با موضوع برقرار می کند. حال اگر انسانی بتواند به قول داوینچی واجد نگاه یا چگونه دیدنی باشد که در پرتو آن، تازه و زیبا ببیند، آنگاه با همه قوا و ابزارهای ادراکی خود با آن مواجه می شود و با همه وجود خود با آن درگیری پیدا می کند گویی در دنیای جدیدی به سر می برد و اینجاست که یک تجربه زیبایی شناسانه برای او رقم می خورد.

یکی از رموز بیان ناپذیری این نحوه نگاه ها و تجربه ها، همین گستره ارتباطی میان انسان و موضوعی است که با آن مواجهه پیدا کرده است این بیان ناپذیری انسان واجد چنین تجربه هایی را به کاربرد زبان تصویری سوق می دهد و اینجاست که هنر پدیدار می شود و چیزی به نام اثر هنری خلق می شود.

در واقع هر جا که مفاهیم در قالب گفتار نگنجند این تصاویر هستند که نقش اصلی را ایفا می کنند؟

بله، تصاویر در این مقطع دارای نقش می شوند، ضمن آنکه حقیقت هنر چیزی به جز به تصویر در آوردن آن نگاه های هنری و زیبایی شناسانه نیست و تصویر در هنر نیز چیزی جز پیکر با تجسم آن نگاه ها نیست. در همه هنرها اعم از نقاشی، مجسمه سازی، موسیقی ، خطاطی، رمان، شعر، تئاتر، گچ بری و ...ما شاهد چنین رخدادی هستیم.هنر از نگاه شروع می شود و به تجربه های سراسر لذت و وجد و در عین حال پر از آگاهی و معرفت می رسد و آنگاه به تجسم در می آیدو صورتی عینی پیدا می کند و این چنین به بیان آورده است.

برای بسیاری سوال است که آیا فیلسوفان مسلمان نیز به بحث هنر توجه داشته اند ؟ آیا ما فیلسوفی داریم که هنر را در جوار علوم عقلی قرار دهد؟

 ملاصدرا شاید تنها فیلسوف در عالم اسلام باشد که هنر را به عنوان صنعت شناخته و در عین حال با دیدی زیبایی شناسانه به هنر، آن را به صنایع لطیفه تعبیر کرده است.

وی با توجه به آثار روان شناختی و جامعه شناختی هنر در جامعه و نیز تحولات ناشی از رواج تعلیم و تعلم صنایع لطیفه، معتقد است قومی که این صنایع در بین آنها رواج داشته باشد، زمینه های بیشتری برای توجه به خداوند و زیبایی های او دارند و عشق های پاک انسانی در چنین جوامعی بروز بیشتری دارد.

او صنایع لطیفه و همچنین سایر علومی را که بی ربط با صنایع لطیفه نیستند، مانند ریاضیات، هندسه، فنون و علوم ادبی، در درون فرد و جامعه مورد توجه قرار داده است، از نظر ملاصدرا قوم و امتی که این علوم و صنایع در بین آنها رواج داشته باشد امکان های بیشتر و زمینه های مناسب تری برای توجه به خداوند و زیبایی های خداوند دارند و در نتیجه در چنین اقوامی، عشق های پاک انسانی بروز و ظهور بیشتری دارد.

نگاه حکمت متعالیه نسبت به آنچه که در عالم وجود دارد چیست، به بیان بهتر نقوش این عالم از نگاه حکمت متعالیه ریشه از کجا دارد؟

در حکمت متعالیه، خدا واجد نگاه و فاعل تصویر است. نگاه خداوند همانا علم اوست و این همه نقوش و تصاویر که عوالم را رقم زده است. تجلی علم اوست. او در حقیقت با خلق همه عوالم که الی الابد امتداد دارد، نگا خود را که همان علم اوست به تصویر در آورده است.

ملاصدرا بسیار دقیق و زیبا، در مرحله اول رابطه عالم را با علم تبیین می کند «واعلم ان حقایق آیات الله و بدائع حکمته، و جوده و رحمته ثابته اولا فی علم الله و غیب الغیوبه علی وجه لا یعلمه الا هو» که در جلد هفتم اسفار اربعه آمده است.

آنگاه بیان می کند که همه این حقایق در همه این عوالم که به نحو اکمل و ابسط مستتر در علم ذاتی حق است، به واسطه قلم قدرت حق به نگارش در می آید و به ظهور می رسد و بنابراین همه عوالم امکانی از غیب تا شهادت، مرتبه به مرتبه متحقق می شوند.

ملاصدرا سپس در مقام تمثیل، جریان خلقت الهی دارد و این جریان در نگاه ملاصدرا مانند کلام انسانی است که ابتدا فکر می کند و چیزی در ذهنش حاضر می شود و سپس در خیالش صورتی پیدا می کند و آنگاه از حد ضمیر او خارج می شود و تحقق عینی پیدا می کند، یعنی صورت گفتار پیدا می کند. البته باید توجه داشت که خداوند منزه از این است که سیر فکری یا قوه خیالی داشته باشد و مراد ملاصدرا این است که همان طور که کلام و کتابت انسان و همه ساخت و سازهای انسانی از نگاه شروع می شود و به تصویر عینی خارجی که ظهور بیرونی دارد ختم می شود، خلقت نیز جریانی است که سرآغازش علم الهی یا همان نگاه خداوندی است که سرانجامش به صورت و تصویر می انجامد.

بنابراین همه چشم انداز ملاصدرا در این عبارت کوتاه جمع بندی شده است: فسبحان من مصور فاعل النقوش و التصاویر لا یری فی تصویره آله و لا اصبع، یعنی خداوند آن یگانه فاعل نقش و تصویر است که در نگارگری و صورت پردازی هایش نه به انگشتان دست محتاج است و نه ابزار و آلات نقاشی را لازم دارد.

در قرآن کریم ساحت ربوبی نگاه و تصویر بسیار زیبا و عمیق ترسیم شده است، در سوره حشر آیات 22 تا 24، خلقت جریانی بین دو اسم از اسماء حسنای خداوند، از اسم علم تا اسم مصور دانسته شده است:

«هو الله الذی لا اله الا هو عالم الغیب و الشهاده هو الرحمن الرحیم، هو الله الذی لا اله الا هو الملک القدوس السلام المومن المهمین العزیز الجبار المتکبر سبحان الهه عما یشرکون، هو الله الخالق الباری المصور له الاسما الحسنی یسبح له ما فی السموات و الارض و هو العزیز الحکیم»

ابن عربی نیز در فتوحات مکیه تحلیل عمیقی درباره این آیات دارد بر این مبنا که: حضرت تصویر «یعنی صورتگری» آخرین حضرت آفرینش است و سراسر خلقت را پس از صورتگری، حضرتی نیست. آغاز آفرینش با علم است و نهایت آن با تصویر ... از این رو خداوند در آیات 22 و 24 از سوره مبارکه حشر وقتی اسما حسنای خود را بر می شمرد با علم به غیب و شهادت آغاز می کند و با مصور به پایان می برد و پس از آن اسم معینی نمی آورد و ملاصدرا نیز در ابتدای جلد هفتم کتاب اسفار همین نگاه را مفصلا پرورانده است، او همه این عوالم را از یک جهت صورت و تصویر و از جهت دیگر کلام و کتاب می داند و در حقیقت گفتار و نوشتار خداوندی به شمار می آرود.

این نگاهی کاملا هنری و زیبای شناسانه به علم خلقت است، در این چشم انداز عالم اثر هنری خداوند است و خلقت الهی فعلی هنری به شمار می آید زیرا ملاصدرا عالم را هم تصویر می داند و هم تصنیف، چنانچه می گوید: العالم کله کتاب الحق الجامع و تصنیف الله.

پایان پیام/