به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری شبستان، در دوران جاهلیت قرض در میان مردم متداول بوده است.ولى فردى که به دیگرى قرض مى‌داد، معمولاً از بدهکار بیش از آنچه به او داده بود طلب مى‌نمود و یا این که از او هدیه‌اى گرفته و یا بدهکار را برده و بندۀ خود دانسته و یا بر او منّت مى‌نهاد. در این شرایط اسلام با آوردن واژۀ «حَسَنه» آن سیستم غلط را که ارمغانى براى جامعه جز افزایش سود و سرمایۀ رباخواران و بدبختى سایر اقشار جامعه به همراه نداشت ردّ نمود و با تشویق مردم به دادن وام بدون بهره روح عطوفت و برادرى و عدل را در مسلمانان زنده نمود. باید توجه داشت که در اقتصاد اسلامى که هدف آن اجراى عدالت اجتماعى است باید همۀ فرمول‌ها و داروهایى که براى شفاى جامعۀ اسلامى تجویز شده به کار گرفته شود تا نتیجه مورد نظر بدست آید.
اولین قرض الحسنه در اسلام
در تاریخ اسلام، رسول اکرم صلی الله علیه و آله بنیان گذار اولین صندوق امانت بودند، ایشان از زمانی که در مکه زندگی می‌کردند مورد اعتماد و امانت مردم بودند و امانت مردم را برای آنها نگه داری می‌کردند و از این جهت «محمد امین» لقب یافته بودند و آن گاه که به دستور خداوند عازم مدینه شدند، چون خود فرصت رساندن امانت‌های مردم را نداشتند، حضرت علی علیه‌السلام را مأمور برگرداندن امانت‌های مردم کردند. (8)
اولین صندوق قرض الحسنه در ایران
اولین صندوق در سال 1347 در یکى از مساجد تهران تشکیل شد. سرمایه اولیه آن 14 هزار تومان بود (34) که ابتدا به عنوان صدقات جمع آورى شده، سپس تصمیم گرفته مىشود که جهت پرداخت وامهاى بدون بهره به کار گرفته شود. پیش از پیروزى انقلاب تعداد این صندوقها به 200 رسید و بعد از پیروزى تا سال 1365 به بیش از 2500 صندوق رشد یافت. (35) بروز بعضى از مسایل سیاسى - اقتصادى در سال 1367 موجب رکود قابل توجهى در فعالیت این صندوقها شد. تا قبل از سال 1363 بانک مرکزى هیچ گونه نقشى در مورد صندوقها نداشته است. اما در مورخ 18/12/63 طبق تصویب نامه هیات وزیران، وزارت کشور و بانک مرکزى جمهورى اسلامى ایران ماموریتیافتند تا بر عملیات جارى صندوقها نظارت نمایند. البته تصویب نامه مزبور در تاریخ 8/8/1370 توسط هیات وزیران لغو شد. (36) در سال 1367 شوراى پول و اعتبار با صدور اعلامیهاى صندوقهاى قرضالحسنه را جزو مؤسسات اعتبارى غیر بانکى شناخته و آنها را ملزم به رعایت مقررات موجود نمود. (37) در تاریخ 24/10/1367 مقررات مربوط به فعالیت صندوقهاى قرضالحسنه در دستور کار شوراى پول و اعتبار قرار گرفت که در 29 ماده به تصویب رسید. (38) اما به دلایل زیر مصوبه مزبور در عمل تاثیرى بر نظارت فعالیت صندوقها نداشت.
- سنخیت نداشتن دخالتهاى شدید و مستقیم دولت در حرکتهاى خود جوشى همچون فعالیت صندوقها.
- تحقق نداشتن بعضى از خدمات بانکى و یا تسهیلات وام دهى که باید به صندوقها اعطا مىشد.
اهمیت قرض الحسنه از دید اسلام
در قران کریم، قرض در ردیف مسائلی چون صدقه، انفاق، زکات و نماز آمد، و این حاکی از اهمیت آن است. همان‌طور که نماز با تعالی روح و رشد عبودیت، موجب ارتباط با مبدأ هستی است و به جا آوردن آن موجب دوری از مفاسد اخلاقی و اجتماعی می‌گردد، قرض و صدقه و انفاق و زکات هم موجب تقرب به خداوند عالم می‌شود.
قرآن با لحنی بسیار زیبا و احساس برانگیزی مردم را به کمک کردن به یکدیگر دعوت می‌کند و به آنان تذکر می‌دهد که وقتی کسی از مال خود انفاق می‌کند و مال خود را در اختیار نیازمندان می‌گذارد، به منزله‌ی این است که به خدا قرض داده باشد، روشن است که خدا نیازی به قرض ندارد و او بی نیاز مطلق است ولی با این تعبیر بندگان خود را به کمک کردن به یکدیگر تشویق می‌کند و می‌خواهد آنها بدانند که این کار نیک آنها بدون پاداش نیست و همان‌گونه که وقتی کسی به کسی قرض بدهد، بدهکار در موقع خود بدهی را خواهد پرداخت در اینجا نیز خداوند خود را بدهکار چنین افرادی فرض می‌کند آن هم به این صورت که موقع پرداخت بدهی، آن را چندین برابر خواهد داد و کسی که به دیگران احسان می‌کند پاداش عمل خود را چند برابر مقابل آن خواهد یافت. در پایان آیه یک مطلب مهم را بیان می‌کند و می‌فرماید: این خداست که روزی کسی را می‌بندد و یا می‌گشاید. البته می‌دانیم آن خود از روی ضوابط و معیارهایی است که بعضی از آنها را می‌دانیم و از جمله‌ی آن‌هاست کار کردن و تلاش برای کسی درآمد بیشتر که در غالب وارد باعث فراوانی روزی می‌شود. تنبلی و سستی و کم کاری باعث تنگدستی می‌شود ولی جز این‌ها ضابطه‌ها و معیارها و عوامل دیگر هم وجود دارد که ما از آنها بی خبریم ولی به هر حال تنگی و گشادی روزی در دست خداست و همه به سوی او بر می‌گردند. (11)
قرآن مجید شرائط وام نیکو در برابر خداوند را در آیات مختلف بیان کرده است، و بعضى از مفسران از جمع آورى آن ده شرط استفاده کرده‌اند.
1 - از بهتریـن قـسمت مال انتخاب شود نه از اموال کم ارزش یا ایها الذین آمنوا انفقوا من طیبات ما کسبتم و مما اخرجنا لکم من الارض و لا تیمموا الخبیث منه تنفقون و لستم باخذیه الا ان تغمضوا فیه و اعلموا ان الله غنى حمید: (اى کسانى که ایمان آورده‌اید از اموال پاکیزه‌ای که به دست آورده‌اید، یا از زمین براى شما خارج ساخته‌ایم انفاق کنید، و بـه سـراغ قسمت‌های ناپاک براى انفاق نروید در حالى که خودتان حاضر نیستید آنها را بپذیرید مگر از روى اغماض، و بدانید خداوند بى نیاز و شایسته ستایش است)
2 - از اموالى که مورد نیاز انسان است باشد، چنانکه می‌فرماید و یؤثرون على انفسهم و لو کان بهم خصاصة : (آنها دیگران را بر خود مقدم می‌دارند هر چند شخصاً شدیداً نیازمند باشند). (13)
3 - به کسانى انفاق کند که سخت به آن نیازمندند و اولویت‌ها را در نظر گیرد للفقراء الذین احصروا فى سبیل الله : (انفاق شما) مخصوصاً براى نیازمندانى باشد که در راه خدا در محاصره قرار گرفته‌اند.
4 - انفاق اگر مکتوم باشد بهتر است: و ان تخفوها و تؤتوها الفقراء فهو خیر لکم : (هرگاه آنها را مخفى ساخته و به نیازمندان بدهید براى شما بهتر است)
5 - هرگز منت و آزارى با آن همراه نباشد یا ایها الذین آمنوا لا تبطلوا صدقاتکم بالمن و الاذى : (اى کسانى که ایمان آورده‌اید انفاق‌های خود را با منت و آزار باطل نکنید)
6 - انفاق باید تواءم با اخلاص و خلوص نیت باشد ینفقون اموالهم ابتغاء مرضات الله : (کسانى که اموالشان را براى جلب خشنودى خداوند انفاق می‌کنند)
7 - آنچه را انفاق می‌کند کوچک و کم اهمیت بشمرد هر چند ظاهراً بزرگ باشد: و لا تمنن تستکثر: (به هنگام انفاق منت مگذار و آنرا بزرگ مشمر)
8 - از اموالى باشد که به آن دل بسته است و مورد علاقه او است لن تنالوا البر حتى تنفقوا مما تحبون : (هرگز به حقیقت نیکوکارى نمی‌رسید مگر اینکه از آنچه دوست دارید انفاق کنید)
9 - هرگز خود را مالک حقیقى تصور نکند، بلکه خود را واسطه‌ای میان خالق و خلق بداند: و انفقوا مما جعلکم مستخلفین فیه : (انفاق کنید از آنچه خداوند شما را نماینده خود در آن قرار داده است)
10 - و قبل از هر چیز باید انفاق از اموال حلال باشد، چرا که خداوند فقط آنرا می‌پذیرد: انما یتقبل الله من المتقین (خداوند تنها از پرهیزگاران قبول می‌کند)
و در حدیث آمده که پیامبر (صلى الله علیه و آله) فرمود: لا یقبل الله صدقه من غلول (خداوند هیچ‌گاه انفاقى را که از طریق خیانت است نمی‌پذیرد).
انگیزه این رفتار اقتصادی چیست؟
انگیزه های احتمالی قرض دهنده عبارتند از: 1- پاداش اخروی 2- کسب اخلاق پسندیده (دوری از بخل) (6) 3- تعاون و همیاری (7) 4- پس انداز 5- کسب جایزه.
انگیزه اول صرفا اخروی و انگیزه دوم و سوم معنوی و انگیزه چهارم و پنجم صرفا مادی است، اما در مورد قرض گیرنده ،قرض گرفتن یک امر ناپسندی است، مگر آنکه در جهت رفع یکی از نیازهای ضروری [تکوینی همچون نیاز به مسکن یا ازدواج، تشریعی مانند حج و یا اجتماعی مانند رعایت شان فرد در جامعه] از آن استفاده شود. با توجه به مطالب فوق دو مشخصه مهم قرض الحسنه یعنی «داشتن انگیزه معنوی یا اخروی برای قرض دهنده » و نیز «صرف آن در جهت رفع نیاز ضروری قرض گیرنده » نمایان می شود. علاوه بر این، باید در نظر داشت که با توجه به مضامین روایات اخذ هر گونه مبلغی فراتر از اصل مال، اگر چه با عناوینی همچون کارمزد، خسارت تاخیر تادیه و جبران کاهش ارزش پول باشد که از جهت حقوقی و فقهی نیز هیچ مشکلی ندارد، قرض را از قرض الحسنه دور می نماید.
آداب قرض الحسنه
آداب قرض الحسنه که معمولا شامل مستحبات و مکروهات این رفتار می باشد، نقش تعیین کننده ای در شکل گیری فرهنگ قرض الحسنه دارد.
هنگام انعقاد قرارداد: - قرض گیرنده نباید نیت عدم باز پرداخت را داشته باشد. - سند مکتوبی تهیه شود که در صورت نزاع، ملاک قضاوت قرار گیرد. - امکان اخذ وثیقه از قرض گیرنده وجود دارد.
هنگام باز پرداخت: - نسبت به ادای فوری دین تاکید فراوان شده است. - تشویق به تمدید مهلت پرداخت وام در صورت عدم توانایی وام گیرنده و یا رجوع به دولت اسلامی. - در کیفیت اخذ وام شان وام گیرنده رعایت شود. - وام گیرنده، در صورت توانایی و تمایل، باز پرداخت را به صورت نیکوتری انجام دهد.
با وجود چنین فرهنگی در زمینه قرض الحسنه یکی از عمده ترین مشکلات قرض; یعنی عدم اطمینان قرض دهندگان در مورد باز پرداخت دیون خود; از بین می رود.
نهاد قرض می تواند تحت دو سیستم مختلف به اجرا در آید:
صندوق تعاون قرض: در این سیستم قرض دهندگان که از یک طبقه درآمدی هستند، وجهی را به عنوان سپرده در اختیار صندوق قرار می دهند تا پس از جمع آوری، در صورت تحقق شرایط معین به اعضا وام داده شود.
صندوق معاونت قرض: در این سیستم قرض دهندگان از طبقات درآمدی بالاتری هستند و جهت یاری رساندن به طبقات پایینتر درآمدی، با مسدود کردن موقت یا دائم نقدینگی خود، آنها را در اختیار صندوق قرار می دهند تا به افراد خاص و یا افرادی که صندوق تشخیص می دهد، قرض بدهند. توجه به تفکیک این دو سیستم از جهت کیفیت و کمیت آثار، تفاوتهای چشمگیری دارند.
فواید قرض الحسنه
نهاد قرض می تواند جریان پول را از بین طبقات ثروتمند به سمت طبقات کم در آمد سوق داده و در جهت تثبیت در بین آنها و عدم تمرکز ثروت، نقش فعالی داشته باشد. صندوق تعاون قرض به افراد عضو این امکان را می دهد که پس اندازهای کوچک خود را به صورت کار آیی در جهت رفع نیازهای اساسی خود به کار گیرند. به همین سبب، با اتخاذ چنین شیوه ای طبقات کم درآمد امکان استفاده بیشتر از امکانات موجود را پیدا می کنند و فاصله بین فقیر و غنی کاسته می شود. بنابر این، نهاد مزبور از این جهت در رفع فقر نسبی مؤثر است.
در نهاد معاونت قرض با توجه به اینکه ثروتمندان اقدام به قرض دادن می کنند، لذا رفع فاصله طبقاتی از دو جهت صورت می گیرد.
- با این اقدام امکان تصرف اغنیا و در نتیجه از روند تشدید فاصله طبقاتی کاسته می شود.
- با استفاده وجوه در ایجاد امکانات برای طبقات کم در آمد در واقع از مقدار فاصله طبقاتی موجود نیز کاسته می شود.
و همچنانکه صندوق تعاون قرض در جهت تامین اجتماعی مؤثرتر واقع می شود، چنین انتظار می رود که صندوق معاونت قرض در زمینه فقر زدایی تاثیر بیشتری داشته باشد.
پایان پیام/
نظر شما