گروه قرآن و معارف خبرگزاری شبستان؛ امروز 25 شوال 1434 هجری قمری مصادف است با سالروز شهادت صادق آل محمد علیه السلام که مذهب تشیع هستی خود را وامدار تدبیر و دور اندیشی اوست . به همین مناسبت سرویس قرآن و معارف گفتگویی داشته است با حجت الاسلام رسول قلیچ ، کارشناس و عضو هیئت علمی گروه تاریخ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه که در این گفتگو ابعاد مختلف تاثیرگذاری حضرت صادق علیه السلام بر حفظ و گسترش علوم اسلامی بخصوص در حوزه فقه و اندیشه بازگویی شده است.
با تشکر از فرصتی که در اختیاز خبرگزاری شبستان قرار دادید لطفا در ابتدای صحبت در رابطه با میزان نقش حضرت امام صادق علیه السلام در شکل گیری مذاهب اسلامی برای ما بفرمایید! چون آنگونه که در منابع تاریخی ذکر شده علاوه بر علما و دانشمندان شیعی، اکثر بزرگان و علمای مذاهب اهل سنت نیز از شاگردان این امام بزرگوار بوده اند.
تأثیر ایشان بر مکاتب فقهی چهارگانه اهل سنت یعنی حنفی، ما لکی، شافعی و حنبلی چه به شکل مستقیم و چه غیرمستقیم فراوان بوده است. ابوحنیفه و مالک بن انس از بزرگان و به اصطلاح امامان دو مکتب حنفی و مالکی هستند، که در کتب تاریخی که به عنوان نمونه می توان سخن «ابن حجر قسطلانی» در کتاب «الصواعق المحرقه» را اشاره کرد، به صراحت موضوع حدیث شنیدن ابوحنیفه و مالک ابن انس از امام صادق علیه السلام و به تعبیر دیگر شاگردی آنها نزد امام مورد اشاره قرار گرفته است. همچنین شافعی از طریق شاگردی نزد مالک ابن انس و احمد بن حنبل از طریق مواجهه با افکار شافعی به شکل غیرمستقیم از امام صادق علیه السلام تأثیر پذیرفته‌اند، البته مکاتب دیگری از اهل سنت نیز وجود داشت که سران آنان از امام صادق تاثیر پذیرفته اند، که بعدها آن مکاتب از بین رفته است مانند ابن جریح، ایوب سختیانی و .... پس اولین تأثیر تعالیم امام صادق در مکاتب و مذاهب چهارگانه به شکل مستقیم و غیرمستقیم و مذاهب از میان رفته را می‌توان در این مورد مطرح کرد. اما تأثیر دیگر، نشان‌دادن قدرت علمی و منطق برتر فقه و کلام شیعی در مقابله با دیگر مکاتب فکری و فقهی آن روز بود که سبب می شد صاحبان آن مکاتب به سوی این تعالیم جذب شوند
آیا فعالیت های علمی امام یک حرکت انفرادی بود یا یک فعالیت سازمان یافته و منسجم که با برنامه ریزی انجام می شد و اهداف خاصی را دنبال می کرد؟
برای پاسخ به این سوال باید توجه داشت که روند فعالیت علمی و اجتماعی همه امامان را نباید تنها در رفتار یک امام جستجو کرد، بلکه باید این رفتار را در یک مسیر 250 ساله تاریخی ( از سال 11 که آغاز امامت امام علی علیه السلام است تا سال 260 که سال شهادت امام حسن عسکری علیه السلام است) مورد بررسی قرار داد. به تعبیر مقام معظم رهبری امامان را باید یک انسان 250 ساله دانست که در هر دوره بنا به اقتضائات سیاسی و اجتماعی، یک رفتار خاص را بروز می دادند.
درباره فعالیتهای علمی امام صادق نیز باید به رفتار امامان قبلی به خصوص امام باقر علیه السلام توجه داشت که با توجه به اوضاع سیاسی آن دوره که مصادف با آغاز افول قدرت بنی امیه و زمینه سازی برآمدن بنی عباس بود، آن حضرت از این فرصت استفاده کرد و این شروع نهضت علمی امامان شیعه بود که برای اولین بار از حالت انزوای امام قبلی یعنی امام سجاد علیه السلام بیرون آمده و با پرورش شاگردان و تشکیل جلسات علمی نهضت علمی شیعه امامیه را که بعدها مذهب جعفری نام گرفت، پایه گذاری کردند. این نهضت در دوره امام صادق علیه السلام رشد بیشتری یافت و با بهتر شدن اوضاع سیاسی که ناشی از سقوط بنی امیه و مشکلات سیاسی بنی عباس در آغاز حکومتشان بود، آن حضرت هوشمندانه این نهضت علمی را به سامان رساند ند. پس باید در جواب کلی سوال فعالیتهای علمی امام را یک فعالیت سازمان یافته و منسجم و با برنامه ریزی دانست.
آیا امام به شکل متمرکز در یک مکان خاص تدریس می کردند یا مراجعین و شاگردان در طول زمان به شکل اتفاقی به سراغ حضرت رفته و سوالات خود را مطرح می کردند؟
آنچه که از مجموع گزارشهای تاریخی درباره شاگردان امام صادق علیه السلام برمی آید، این است که نهضت علمی امام یک نهضت فکری خاص با ویژگیهایی بوده است که تا آن زمان سابقه نداشته، هم از لحاظ تعداد که در بعضی منابع تعداد همه شاگردان حضرت را (البته در کل زندگانی ایشان) تا 4000 نفر دانسته اند، هم از لحاظ تنوع شاگردان که از همه مناطق اسلامی از ایران و عراق تا مصر و شام و مدینه را در بر می گرفت و هم از لحاظ تنوع فکری که همه صاحبان مذاهب می توانستند از ایشان بهره بگیرند.
بر این اساس ایشان هم شاگردان خاصی داشتند که احتمالا در خانه حضرت و یا احیانا در مسجد از ایشان کسب علم می کردند و هم اینکه درب خانه حضرت بر همگان باز بود و بسیاری از افراد که شاید ساکن مدینه هم نبودند از فرصت استفاده کرده و مشکلات علمی خود را از حضرت می پرسیدند.
هم چنین باید توجه داشت که امام صادق علیه السلام با توجه به تنوع علوم و نیز شاید افزایش تعداد کسانی که از حضرت کسب علم می کردند، اقدام به تخصصی نمودن علوم کرده و سعی داشتند تا هر یک از شاگردان را در یک علم خاص که استعداد و علاقه لازم برای آن علم را داشتند، در همان رشته متخصص شوند، بعنوان مثال «زراره و محمد بن مسلم» در علم فقه، «هشام بن حکم» در علم کلام و ... بر این اساس وظیفه تعلیم همه شاگردان به طور خاص از عهده حضرت برداشته شده و ایشان بر نحوه فعالیت آنان نظارت داشتند.
شما ویژگی ها و مولفه های خاص تدریس حضرت صادق علیه السلام را در چه می دانید؟
به طور خلاصه می توان مواردی را در این زمینه نام برد از جمله تنوع موضوعات و تک موضوعی نبودن که شامل موضوعاتی مانند فقه، کلام، تفسیر و ... می شد. 2- استفاده از روشهای متفاوت در استدلال، یعنی هم استفاده از روش نقلی با نقل روایات از پدران خود از رسول خدا صل الله علیه وآله و سلم و نیز استفاده از روش عقلی و ارائه برهان به خصوص در علم کلام. دقت در مناظراتی که از حضرت نقل شده است مبین استفاده حضرت از هر دو روش است. علاوه بر این توجه به آرای مختلف در موضوعات مورد بحث، به عنوان نمونه امام صادق علیه السلام در مناظره ای با ابوحنیفه در پاسخ به سوالات وی در هر مساله ای عقیده متفاوت گروههای مختلف را نقل کرده و سپس نظر خود را بیان می کردند که سبب شد در پایان بحث، ابوحنیفه، امام صادق علیه السلام را به عنوان دانشمندترین مردم که به آراء و نظریات مختلف علما آگاهی دارد، معرفی کند.
مولفه ویپژه دیگر در درس حضرتپ، توجه به تخصصی شدن علوم است که سبب تبحر بیشتر شاگرد در علم خاص مورد نظر وی می شود. استفاده از روش ساده گویی و بیان روشن در تدریس از دیگر ویپژگی های درس امام است که دقت در روایاتی که از حضرت در موضوعات مختلف نقل شده است و یا مناظراتی که با افراد مختلف داشته اند، نشانگر و بیانگر بیان ساده و روشن حضرت است، به گونه ای که برای همه قابل فهم بود.
پایان پیام/
نظر شما