مسجدجامع جاجرم یکی از قدیمی ترین یادمان های مذهبی، تاریخی خراسان شمالی

به گزارش خبرگزاری شبستان// خراسان شمالی

شهرستان تاریخی 'جاجرم' با قدمتی چندین هزار ساله در مسیر جاده تاریخی ابریشم در جنوب غربی خراسان شمالی مقصد مناسبی برای مسافران و گردشگران نوروزی است.

جاجرم به لحاظ موقعیت راهبردی خود که بر سر راه های کاروان رو قرار داشته همواره مورد توجه بوده و از دوران پیش از تاریخ تا ادوار اسلامی به طور پیوسته نقش بارزی در تکمیل فرهنگی خراسان بزرگ ایفا می کرده است.

این شهرستان که از شمال به مانه و سملقان، از غرب به گرمه، از جنوب به استان سمنان، از جنوب شرق به خراسان رضوی، از شرق به اسفراین و از شمال شرق به شهرستان بجنورد تکیه دارد دارای سه هزار و 654 کیلومتر مربع وسعت است. وجود محوطه های بزرگ از دوره های نوسنگی، مس- سنگی و عصر مفرغ از قبیل تپه پهلوان، حیدران و محوطه وسیع چلو در شهرستان جاجرم آن را به یکی از قدیمی ترین استقرار گاه های بشری در خطه خراسان بدل کرده است.

پراکندگی زیاد محوطه های باستانی مربوط به دوران اشکانی و ساسانی در این منطقه، از شکوفایی این خطه در ادوار مختلف تاریخی با بهره گیری از موقعیت مناسب آن به دلیل استقرار بر سر راه ابریشم و معادلات سیاسی و تجاری آن دوران حکایت دارد. بررسی گزارش های مورخان و جغرافیدانان دوره اسلامی نیز نشان از رونق این منطقه در سراسر دوره اسلامی دارد. ضرب مسکوکات مختلف بویژه سکه های طلا در جاجرم طی دوران ایلخانی و ایجاد کاروانسراها و رباط های گونه گون در بخش های مختلف آن، به بهترین وجه، شکوفایی منطقه در سده های میانی اسلامی را بازگو می کند.

این منطقه تا اواخر دوره قاجار اهمیت خود را حفظ نموده تا اینکه با ورود تجهیزات حمل و نقل امروزی، احداث راه های ترانزیتی و در پی آن حذف شبکه راه های قدیم و متروک ماندن راه های کاروان رو و کاروانسراها به تدریج از اهمیت آن کاسته شده و به سرعت افول کرد. 'تپه پهلوان' یکی از مهم ترین و قدیمی ترین محوطه های دوره پیش از تاریخ در خراسان شمالی است که سابقه استقرار در آن به دوره نوسنگی و مس- سنگی، یعنی حدود هفت هزار سال قبل، می رسد.

مطالعات باستان شناسی در این محوطه باستانی نشان داده تپه پهلوان به عنوان یک محوطه کارگاهی مربوط به تولید ابزارها و زیورآلات سنگی بین سایر محوطه های باستانی خراسان شمالی از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده است.

'مسجد جامع' جاجرم یکی از قدیمی ترین یادمان های مذهبی- تاریخی خراسان شمالی است که در میانه بافت قدیمی شهر واقع شده و قدمت آن به قرون شش و هفت هجری قمری می رسد. این بنا پلانی بسیار ساده دارد و از یک گنبدخانه به عنوان محور اصلی و دو شبستان در طرفین تشکیل شده که از هر سو با سه چشمه طاق احاطه شده اند. بنای مسجد جامع جاجرم از زمان ساخت تاکنون مورد استفاده بوده و از همین رو در ادوار مختلف تغییرات و یا الحاقاتی در آن انجام شده است. مصالح اصلی ساخت این مسجد خشت، گل، گچ و چوب است و در بخش هایی از آن نیز کاشی به کار رفته است.

آرامگاه 'خواجه علی بن مهزیار' که در حومه شرقی جاجرم و ابتدای جاده سبزوار واقع شده از دیگر جاذبه های دیدنی مذهبی - تاریخی این دیار است که تاریخ ساخت آن را به دوره ایلخانی نسبت می دهند.

این آرامگاه پلان چهارتاقی ساده دارد که در پاکار گنبد به صورت هشت ضلعی درآمده و به کمک چهار فیلپوش، گنبد بزرگی بر فراز آن ساخته شده و طبق برخی روایات مذهبی این بنا مدفن علی بن مهزیار، از اصحاب خاص امام رضا(ع) است.
 

بنای 'شاهزاده ابراهیم دربند' یکی دیگر از یادمان های مذهبی-تاریخی قرون 8-7 هجری قمری در شهرستان جاجرم است که در دامنه شرقی تپه ای قرار دارد که دربردارنده لایه های استقراری از قرون 8-7 قمری تا دوره صفوی است. پلان اصلی بنا چهار ضلعی و متاثر از سبک چهار طاقی است ولی با الحاقات بعدی شکل دایره ای به خود گرفته و بنا بر اعتقاد اهالی، امامزاده ابراهیم، برادر امام رضا (ع) در آن خفته است.
 

'سردابه جاجرم' یکی دیگر از آثار تاریخی دوره ایلخانی است که به صورت دو طبقه با مصالح سنگ و ملات گچ ساخته شده و طبقه پایین در زیرزمین ساخته شده و یک ورودی در ضلع شرقی دارد که با شیب ملایمی به داخل بنا راه می یابد. پوشش سقف فضای زیرین قوسی است و چهار ستون در زیر سقف بار طبقه فوقانی را به دوش می کشند. بنای طبقه فوقانی پلان چهار تاقی دارد و نمای خارجی آن با طاق نماهایی تزیین شده است.
 

'قزلر قلعه' یکی از قلاع تدافعی شهرستان جاجرم است که بر فرازکوه بلندی در حاشیه شمالی جلگه شقان ساخته شده و بر دشت مجاور اشراف دارد که پلان قلعه بیضی شکل است و با مصالح سنگ های نتراشیده و ملات گل بر بنیاد صخره ای ساخته شده است. تاریخ ساخت این قلعه معلوم نیست ولی به احتمال فراوان در قرون میانی اسلامی ایجاد شده است.

'حمام قدیمی جاجرم' نیز یکی از بناهای دوره صفوی است که در بافت فرسوده شهری و به فاصله نزدیکی در پای دامنه جنوبی تپه نارین قلعه و در شمال مسجد جمعه جاجرم واقع شده است. این حمام به صورت نیمه زیر زمینی ساخته شده و از بخش های مختلف شامل رختکن یا سربینه، گرمخانه، خزینه، آب انبار و قسمت های بیرونی شامل گلخن و منبع آب گرم تشکیل شده است. در بخش هایی از کف گرمخانه نقوش زیبای اسلیمی و ختایی بر سنگ نقش شده که در نوع خود منحصر به فرد است.

بنای 'خانه شاه نشین بنی هاشم' در روستای 'خراشا' از دیگر آثار شهرستان جاجرم که قاجاری است و به صورت دو طبقه ساخته شده و طبقه فوقانی محل پذیرایی از مهمانان رسمی و رجال دولتی بوده است. این بنا به لحاظ داشتن تزیینات زیبای گچبری که بویژه در اطراف شومینه ها تمرکز یافته و نیز کتیبه های ثلث شامل آیات قرآنی، ادعیه، نام پنج تن، تاریخ ساخت بنا و نام استاد گچکار و کاتب منحصر به فرد است.

'نقوش صخره ای جربت' که در منطقه به 'سنگ نگاره جربت' معروف شده نیز مجموعه ای از نقوش حیوانی شامل کل و بز کوهی با شاخ های بلند، شتر، انسان اسب سوار و برخی نمادهای مذهبیِ، اسلامی و کتیبه هایی به خط عربی و فارسی است که توسط اشیای نوک تیزی بر بدنه صخره های سیاه رنگ فرو غلتیده در دامنه کوهی نقش شده است. این مجموعه نقوش باستانی جاجرم به یک دوره معین تعلق ندارد و در قرون متوالی بارها از روی نقوش قدیمی تر تقلید شده و اکنون برای گردشگران جذابیت خاصی دارد.

پایان پیام/


منبع: پایگاه اطلاع رسانی سازمان میراث فرهنگی و صنایع دستی خراسان شمالی