خبرگزاری شبستان: مساجد قدیمی زنجان با معماری‌های منحصر به فرد جایگاه ویژه‌ای در زمینه گردشگری داشته و قدمت بالایی دارند که نشان از توجه مردم این دیار به دین اسلام است.
مسجد خانه دوم هر مسلمان است و تعلق به معبود دارد و خانه خداست، محل پرستش و نیایش و ارتباط با یکتای بی‌همتاست. جایگاه با ارزشی که غنی و فقیر در آن برابرند.
اهمیت مسجد در دین مقدس بر کسی پوشیده نیست و مانند کعبه، حرم است و جنگ و خونریزی در آن حرام و احترامش واجب است، مسلمانان این دستور را از روح اسلام فهمیده‌اند و بیشتر از هر چیز به عمران و آبادانی و توسعه مسجد برخواسته‌اند و به عظمت آن می‌اندیشند که وجود مساجد با شکوه در سرزمین‌های اسلامی دلیل بر آن است.
مسجد از دیرباز در زندگی مسلمانان نقش محوری داشته و زیربنای شکل‌گیری تمدن اسلامی محسوب می‌شود، مساجد در نظام سیاسی ـ اجتماعی مسلمانان فقط کارکرد عبادی و مذهبی نداشته، بلکه دارای کارکردهای سیاسی ، اجتماعی، اقتصادی و نظامی بوده‌اند.
در ایران هم زمان با وورد اسلام مساجد شکل گرفتند و پس از آن یکی از نهادهای تأثیرگذار در زندگی مردم ایران بوده‌اند. در شکل‌گیری نهضت‌های سیاسی ـ اجتماعی ایرانیان در ادوار مختلف، مانند قیام سربداران، نهضت مشروطه، قیام گوهرشاد و انقلاب اسلامی نقش بسیار مهمی ایفا کردند.
در روند شکل‌گیری و پیروزی انقلاب اسلامی، مساجد یکی از عمده‌ترین محلهای تجمع و اعتراض مردم و شکل‌گیری تظاهرات علیه رژیم شاه بود.
در واقع تجمع جمعیت که عامل مهمی در شکل‌گیری توده‌هاست و نقش به سزایی در شکل‌گیری تظاهرات و اعتراضات مردمی علیه رژیم شاه داشت از مساجد ریشه می‌گرفت.
به طور معمول، در اکثر انقلاب‌ها، مکان‌های عمومی نظیر باشگاه‌ها در انقلاب فرانسه یا شبکه‌های مخفی حزبی عامل تجمع افراد بوده‌اند و در انقلاب اسلامی، مساجد به طور آشکاری همین کار ویژه را ایفا کردند.
مساجد عمده‌ترین ابزار روحانیت برای ارتباط با اقشار مختلف جامعه بودند که از این طریق ایدئولوژی انقلاب و پیام روحانیت به گوش مردم می‌رسید. همچنین عامل اصلی بسیج تجار و بازاریان، مساجد بودند که به دلیل پیوند تاریخی مسجد و بازار در قیام‌ها و اعتراضات مردمی، مسجد مرکز تشکل و سازماندهی بازاریان بود.
بنابراین در انقلاب اسلامی، مساجد به عنوان یکی از ارکان عمده انقلاب یعنی سازمان و پایگاه اجتماعی گروه‌های مخالف رژیم در کنار دو رکن دیگر یعنی رهبری و ایدئولوژی به نقش آفرینی پرداختند و به عنوان یک نهاد مدنی بومی با ارائه کارکردهای گوناگون توانستند در مقایسه با سازمان‌ها و نهادهای مدنی مدرن، نقش بسیار مهمی در جامعه ایفا کنند و قابلیت مذهب و نهادهای مذهبی را به نمایش بگذارند.
در استان زنجان نیز مساجد تاریخی و بزرگی وجود دارد که نشان دهنده یکتاپرستی مردم استان زنجان و توجه آنها به ساخت مکان‌های عبادی بوده است.
در حال حاضر بیش از یک هزار 500 مسجد در مناطق مختلف استان زنجان وجود دارد که برخی از آنها دارای قدمت تاریخی بوده و دارای جایگاه ویژه‌ای به ویژه در بحث گردشگری و مورد توجه گردشگران مذهبی است.
مسجد جامع گلابر
مسجد جامع گلابر در 52 کیلومتری سمت جنوبی زنجان واقع شده است، در این روستا قلعه زیبایی در بالای کوه دیده می‌شود و تل تاریخی مسجد گلابر نیز در دامنه‌ی غربی این ارتفاعات قرار دارد.
این مجموعه از یک مسجد و از یک خانقاه ساخته شده است که نقشه مسجد مربع کوچکی است که اطراف آن تا ارتفاع 1.5 متری با سنگ تراورتن پوشیده شده است.
محراب مسجد گلابر از سنگ سفید ساخته شده و بر روی آن اسامی ائمه اطهار اسما جلاله با نقوش اسلیمی حکاکی شده است.
این بنا پس از بازسازی مورداستفاده اهالی بوده و در سمت شمالی مسجد آثار و بقایای ساختمانی موجود است که نشان می‌دهد آنجا آرامگاه شیوخ بوده است این قسمت در حال حاضر محل عزاداری و نمازخانه زنان اهالی روستا است.
با توجی به معماری و نوع مصالح به کار رفته در این بنا می‌توان فهمید این بنا مربوط به دوره‌ی سلجوقیان است.
مسجد شیخ فیاض
این مسجد در انتهای بازار پایین و در راسته چاقوسازها واقع شده و در سال 1283 هجری‌قمری ساخته شده است.
بنای این مسجد شامل دو شبستان مرتبط به هم بوده و فاقد صحن است.
مسجد میرزایی
این بنا در مجموعه بازار پایین واقع شده و قدیمی‌ترین بنای مذهبی ساخته شده در سطح شهر است.
با بررسی مصالح به کار رفته در این بنا و نوع معماری آن مشخص می‌شود، این مسجد در اوایل دوره صفویه ساخته شده است.
بنای این مسجد شامل صحن مرکزی مسجد و دو شبستان با حیاط است.
در اطراف صحن مرکزی این مسجد حجره‌ها و ایوان‌های چهار گانه‌ای وجود دارد و با استفاده از طاق‌های نوع کلیل ساخته شده است.
مسجد از دو بخش تشکیل شده که بخش نخست، به شبستان قدیم معروف است شبستان قدیم، طاق‌های آن از نوع پنج و هفت خوابیده است که این روش زیبایی قابل توجهی به این شبستان داده است.
محراب، در راستای قبله بوده و با خالی کردن قسمتی از جرز جنوبی ایجاد شده و در طرفین آن، ورودی از حیاط قرار گرفته که هم کنون با بالا آمدن سطح حیاط، به پنجره تبدیل شده است.
شبستان مسجد به دو قسمت مردانه و زنانه تقسیم شده و حد فاصل آن را پنجره‌های موسوم به ارسی اشغال کرده است.
شبستان مردانه از هشت واحد طاق و تویزه تشکیل شده و یک ردیف ستون سنگی، قسمتی از سنگینی سقف را تحمل می‌کند.
مسجد میرزایی یا مسجد چهار محرابه
یکی از قدیمی‌ترین مساجد شهر زنجان مسجد میرزایی است که در بافت بازار پایین قرار دارد.
پس از یورش تیمور در سال 872 هجری‌قمری و ویرانی‌های به بار آمده این مسجد نخستین مسجدی است که در شهر زنجان ساخته شده است.
چهار محراب در شبستان این مسجد وجود دارد و به همین علت به این مسجد مسجد چهار محرابه نیز می‌گویند.
این مسجد در دوره‌ی قاجار با نظارت فردی به نام میرزا ابوالقاسم ساخته شده و به همین علت به این مسجد، مسجد میرزایی نیز گفته می‌شود.
مسجد و مدرسه ملا با حجره‌های دو طبقه
مسجد و مدرسه ملا در راسته بازار حلاج‌ها واقع شده و در سال 1256 هجری‌قمری ساخته شده است.
بنای مسجد دارای صحنی در میان شبستان و حجره‌های دو طبقه در اطراف آن است.
مسجد یری بالا با معماری بسیار زیبا در نمای داخلی
مسجد یری بالا در بافت قدیم شهر زنجان در محلهای معروف به همین نام قرار دارد، این مسجد که دارای معماری بسیار زیبا در نمای داخلی است.
بنای این مسجد در سال 1319 هجری قمری توسط مرحوم شیخ حسین جوقینی سجاسی معروف به شهید ساخته شده است .
مسجد یری بالا نیز مطابق الگوی معمول در ساخت مساجد این استان به سبک چهل ستونی بنا شده است، در میانسرای این مسجد آب انباری وجود دارد که نوع ساخته شدن این بنا نیز به سبک خود مسجد ساخته شده است.
مسجد یری بالا دارای دو صحن و شبستان بوده که شبستان مرکزی آن دارای نمای آجر کاری است، طاق‌ها و تویزه‌ها و قوس‌های این شبستان به صورت هلالی بر روی ستون‌های یکپارچه سنگی استوار شده است.
ستون‌های مقرنسی شکل در این مسجد وجود دارد که با دیدن آنها ستون‌های مسجد وکیل در شیراز در ذهن تداعی می‌شود.
آنچه که این مسجد را در میان مساجد شهر زنجان می‌تواند منحصر به فرد جلوه دهد جهت صحیح قبله آن است که توسط مرحوم شیخ ابراهیم حکمی ساخته شده و بر اساس مطالعاتی که توسط مهندسین آلمانی به سال 1312 هجری شمسی انجام پذیرفته است.
جهت قبله این مسجد منطبق با صحیح‌ترین و دقیق‌ترین وضعیت ممکن مشخص شده است.
برخی از انواع تزیینات و سبک به کار رفته در این بنا نشان می‌دهد که این بنا در دوره قاجار ساخته شده است.
فلسفه نام این مسجد این گونه است که یر در زبان ترکی به معنای زمین برای ساخت مسجد است و کلمه بالا نیز تداعی معنا و اصطلاح سفلی و علیا است.
مسجد ولیعصر (عج )
مسجد ولیعصر(عج) تنها مسجد زنجان که در طول تاریخ خود به فرا خور نیاز زمان توسعه و گسترش یافته است
مسجد ولیعصر (عج) در راسته صندوق‌سازان و در بافت قدیمی شهر زنجان واقع شده است.
این مسجد توسط حاجی پیر ولی ساخته شده و فردی به نام ملا محمدعلی حجت زنجانی معروف معروف به بابی آن را تعمیر کرده است.
بنای اولیه این مسجد در دوره زندیه ساخته شده و در دوره ناصرالدین شاه قاجار این مسجد در اختیار ملا محمدعلی حجت زنجانی قرار گرفته است و به همین علت این مسجد در میان مردم به مسجد بابیها معروف است.
این مسجد از جمله مساجد منحصر به فردی است که در طول تاریخ خود به فرا خور نیاز زمان توسعه و گسترش یافته است و از این رو شاهد وجود شبستان‌های متعددی به عنوان صحن مسجد در جوار هم هستیم.
مسجد و مدرسه ولیعصر (عج) به جز شبستان زنان دارای سه صحن و شبستان اصلی است که با فاصله زمانی مختلف ساخته شده، این شبستان‌ها با طاق ضربی بر روی ستون‌های آجری و قطوری استوار شده، قدیمی‌ترین صحن این مسجد به عنوان نخستین سازه آن به روزگار آل زندیه باز می‌گردد، که از سطح محیط و فضای پیرامون پایین‌تر است و کالبد اصلی در حال حاضر بر فراز این صحن قرار گرفته است.
این مسجد در سال 1347 هجری شمسی توسط حاج ابوالفضل زنجانی تعمیر و مرمت شد.
مسجد دمیریه از مساجد تاریخی زنجان
مسجد دمیریه یا دمیرلو در محله قدیمی موسوم به توپاغاجی قرار گرفته است.
ساخت و سازه ابتدایی این مسجد در ابتدا به صورت محوطه‌ای چهار گوش و با عملکرد تکیه بوده، فضای مستطیل شکلی که فاقد هر گونه تزئین است.
این تکیه به نام تکیه عباسیه معروف است و در حال حاضر با ارتفاعی در حدود سانتی‌متر 70 در ضلع شرقی شبستان مسجد صحن زنانه آن را تشکیل می‌دهد.
مسجد دمیریه از سطح معبر عمومی پایین‌تر است و فاقد صحن و میانسرا و دیگر اجزای معماری رایج در ساخت مساجد و بناهای مذهبی است و مانند اغلب مساجد شهر زنجان به فرا خور نیاز عامه مردم و ذوق و سلیقه و امکانات معماران محلی و در پی گسترش فضای تکایا در طول زمان به وجود آمده است، از این رو معمار محلی تنها به ساخت شبستان‌های ستوندار و مردانه و زنانه و محراب قناعت کرده است.
شبستان اصلی مسجد دمیریه دارای هفت ستون آجری که طاق و قوس‌های هلالی آن به زیباترین شکلی به روش آجرچینی و تکنیک پتگین تزئین شده و از این نظر در میان مساجد تاریخی شهر زنجان بی نظیر و منحصر به فرد است.
این مسجد با توجه به تاریخی که در محراب آن نوشته شده در سال 1308 و دردوره قاجاریه ساخته شده است.
مسجد عباسقلی خان با سبک چهل ستونی
مسجد عباسقلی خان در محله قدیمی عباسقلی خان واقع در بافت تاریخی شهر زنجان قرار گرفته است.
این مسجد با سبک چهل ستونی فاقد ورودی و صحن و میانسرای مرکزی است.
مسجد عباسقلی خان دارای دو صحن و شبستان زیبا است که طاق و تویزه‌های هلالی و زیبایی بر روی ستون‌های مدوری استوار شده است.
تزئینات این مسجد آجر کاشی بر روی بدنه طاق‌ها و همچنین محراب که با کاشی کاری زیبا با طرح‌های معقلی جلوه و زیبایی است.
مسجد شیخعلی در بافت قدیم و تاریخی شهر زنجان
مسجد شیخعلی از جمله مساجدی است که در مجموعه بازار شهر زنجان، بازار پایین در بافت قدیم و تاریخی شهر قرار گرفته است.
طبق وقفنامه این مسجد که به عنوان تنها سند مکتوب بر جای مانده، این بنا به سال 1316 هجری توسط حاج شیخعلی خلف مرحوم حاج محمد جعفر زنجانی ساخته شده است.
این مسجد مانند اکثر مساجد شهر زنجان از نوع مساجد با سبک و سیاق چهل ستونی بوده که در گذشته سقف مسطح آن بر روی ستون‌های چوبی استوار بوده است.
در ضلع شمالی آن آب انبار مسجد قرار دارد که به دلیل استفاده صنف مسگران از آن به آب انبار مسگران پایین معروف است.
تعمیر و مرمت این مسجد توسط حاج لطف‌الله انجام شده است.
مسجد شیخلی در نمای بیرونی دارای تزئینات بدیع آجر کاری به سبک قاجاری است در این دوران تزئینات آجری در نمای خارجی است.
در داخل این مسجد کتیبه‌ای وجود دارد که روی آن سوره کوثر کافرون به خط ثلث نوشته شده و در بدنه شمالی دیوار این مسجد ذکر یا الله نوشته شده است.
این مسجد اسم‌های مختلفی دارد که از جمله آنها می‌توان مسجد حاج شیخعلی، مسجد حاج لطف‌الله و مسجد مسگران است.
پایان پیام/
نظر شما