خبرگزاری شبستان: عید فطر از مهم‌ترین جشن‌ها و اعیاد مسلمانان است که در کشورهای مختلف جهان از جمله اعیاد بسیار مهم محسوب می‌شود و معمولاً با تعطیلی رسمی همراه است. در این روز، روزه حرام است و مسلمانان نماز عید برگزار می‌کنند و پرداخت زکات فطره هم بر مسلمانان واجب می‌شود در گفت‌وگو با رضا محمدزاده، عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق (ع) فلسفه نماز عید فطر و شادی و نشاط واقعی مسلمانان و مؤمنان در این عید بررسی شده است که اکنون از نظر شما می‌گذرد:
بحث اصلی ما در مورد فلسفه عید فطر و نماز آن است اما برای ورود به بحث لازم است که ابتدا در مورد رابط میان هدف آفرینش انسان و ماه رمضان توضیح دهید؟
ما انسان‌ها برای امر بسیار مهمی خلق شدیم، هدف از آفرینش از نظر باری تعالی این است که او را مورد عبادت قرار دهیم، لذا خداوند در آیه 56 سوره مبارکه ذاریات می‌فرمایند: «وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ: من جن و انس را خلق نکردم مگر برای اینکه مرا عبادت کنند.» در روایات‌ها در تفسیر این آیه آمده است که لیعبدون تنها رکوع و سجود و بیان ذکر نیست، مقدمه لیعبدون، لیعرفون است. مهم‌ترین شاخصه و ملاک عبادت شناخت خداوند است؛ آگاهی و ذکر (نوعی از آگاهی که کاملا در زندگی و رفتار و اعمال و سجایای ما کاملا اثرگذار است) لذا در آیات شریفه همین مبنایی که در بحث عبادت هست یعنی ذکر؛ در آیات مختلف ما مأمور شده‌ایم که خداوند را تذکر داشته باشیم و نسبت به او اهل ذکر باشیم. برای مثال آیه 41 سوره آل عمران خداوند می‌فرماید: «وَاذْکُر رَّبَّکَ کَثِیرًا وَسَبِّحْ بِالْعَشِیِّ وَالإِبْکَارِ» پروردگارتان را زیاد یاد کنید و کاری کنید که صبح و شب به یاد خداوند باشید.
تعبیر آیه شریفه دیگر این است که «وَلَذِکْرُ اللَّهِ أَکْبَر» که امر بسیار مهمی است، وقتی می‌گوئیم اللَّهِ أَکْبَر یعنی خداوند از همه چیز بزرگ‌تر است نه تنها خداوند از همه چیز بزرگ‌تر است بلکه «وَلَذِکْرُ اللَّهِ أَکْبَر» یعنی یاد، ذکر، معرفت و آگاهی نسبت به خداوند از همه چیز بالاتر و عظیم‌تر است.
مصداق ذکر خداوند چیست یعنی ما چه زمانی به حالتی دچار می‌شویم که از آن به ذکر تعبیر می‌شود؟
طبق آیات و روایات چند چیز مصداق ذکر و یاد خداوند است، یعنی مصداق چیزی است که هدف خلقت است؛ یکی از اینها اطاعت خداوند است، یعنی ما باید از خداوند اطاعت کنیم، آنچه را که خداوند به ما دستور داده است را به انجام برسانیم و آن چیزی را که نهی و نفی کرده از آن اجتناب کنیم، لذا مشاهده می‌کنید که حضرت امیر المومنین (ع) در روایات بسیار لطیف تعبیر بسیار زیبایی دارند و می‌فرمایند: «طوبی لِمَن اخلصَ للهِ العِبادَة وَالدّعاء: خوشا به حال آن کسی که وقتی خداوند را عبادت میکند در این عبادت خودش خلوص دارد یعنی دیگری را وارد این عبادت و ذکر نمی‌کند و در عبادت خود فقط به خداوند توجه دارد. «لم یَشغل قلبَهُ بِمَا تری عیناهُ:هیچ وقت چیزهایی که چشم او می‌بیند قلب او را مشغول نمی‌کند، قلب خود را فقط مشغول خداوند میکند. «وَ لم تنسَ ذِکرَاللهِ: هیچ وقت به واسطه چیزهایی که می‌شنود خداوند را فراموش نمی‌کند.» «وَ لم یَحزن صَدرُهُ بمَا أعطی غیرُهُ: هیچ وقت قلب خود را محزون نمی‌کند از اینکه خداوند چیزی را به دیگران داده و به او نداده است.»
تعبیر طوبی با توجه به مواردی که خدمتتان عرض کردم نشان می‌دهد، اگر ذکر خداوند به درستی و خالص در وجود انسان اتفاق بیفتد مایه خوشحالی، مسرت و لذت است.
در حدیثی پیامبر اسلام(ص) فرمودند که مصداق یا مهم‌ترین مبنا برای مؤمنان این است که اینها دچار حالتی شوند که رسیدن به این حالت کار بسیار سختی است. این روایت گفت‌وگویی میان پیامبر اسلام(ص) و حضرت امیر(ع) است و در کتاب‌های روایی مکررا نقل شده است. پیامبر(ص) می‌فرمایند: سه چیز است که برای امتم خیلی سخت است؛ یکی از این سه چیز این است که دائما به یاد خداوند باشند. بلافاصله بعد از این مطلب می‌فرمایند اینکه افراد دائما به یاد خداوند باشند این نیست که فقط بگویند که سجان الله، الحمدالله، لا اله الا الله، الله اکبر و ... چون برخی تصور می‌کنند که ذکر فقط این است که این الفاظ را بگویند، در صورتی که معنای حقیقی ذکر این است که وقتی به چیزی مواجه می‌شود که مایه حرمت الهی است و خداوند آن را تحریم کرده و در نتیجه مورد رضایت خداوند نیست از خداوند بترسد یعنی ظرفیت و آگاهی و معرفتش نسبت به خداوند آنقدر زیاد باشد که آن معرفت مانع از این شود که فرد فعل را به انجام برساند و در نتیجه آنرا ترک کند.
یکی دیگر از مصادیق ذکر الهی، قرآن و تلاوت قرآن است، در احادیث آمده است که «افضل العباده قراءة القرآن: بالاترین ذکرها قرآن است»، چون قرآن مایه شرح صدر است یعنی قلب انسان را گسترده میکند و مایه نورانی شدن درون و نهاد انسان‌ها می‌شود این همان چیزی است که مانع خوشحال شدن انسان‌ها می‌شود وقتی خوشجال می‌شویم در درون خود احساس نورانی بودن و شادابی می‌کنیم.
یکی دیگر از مصادیق ذکر الهی معصومان و اولیاء الهی هستند، امام جعفر صادق (ع) عبارت بسیار زیبایی دارد می‌فرماید: ذکر معصومین و اهل بیت(ع) از جمله ذکر خداست یعنی کسی که به یاد ما باشد مثل این است که به یاد خدا هستند، چنانچه ذکر دشمنان ما از جمله ذکر شیطان است، یعنی کسی که به یاد دشمنان اهل بیت(ع) بیفتد و به یاد آنها باشد از جمله ذکرهای شیطان است، لذا خود این عبارت ما را تشویق و ترغیب میکند که به جایگاه و شخصیت ائمه (ع) به تام خیرها و خوبی‌هایی که به ائمه(ع) مربوط می‌شود. یکی دیگر از مصادیق ذکر هم توجه به نعمت‌های خداوند است در آیه 69 سوره اعراف آمده است که «فَاذْکُرُواْ آلاء اللّهِ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ» به یاد نعمت‌های خداوند باشید تا این نعمت‌ها باعث شود که به رستگاری و سعادت و نتیجه خلقت دست پیدا کنید.
این اذکار که گفتید در نماز عید فطر هم وجود دارد!
بله! در نماز عید فطر اینها یا مضامین اینها وجود دارد، امر عجیبی در نماز عید فطر و مضامین این نماز اتفاق می‌افتد که کاملا با آموزه‌های آیات الهی و روایات معصومین(ع) تطابق دارد.
در نماز عید فطر دعا می‌کنیم و از خداوند می‌خواهیم که ما را داخل کند در تمام خیرهایی که محمد و آل محمد(ص) در آن خیرها هستند. در اینجاست که انسان متوجه می‌شود چقدر تعابیری که در مضمون عبارت‌های نماز عید فطر آمده با هدف خلقت و با آن چیزی که ما برای خلق شده‌ایم تقارب و نزدیکی دارد.
آثار و پیامدهای ذکر چیست و چه اثراتی بر انسان دارد؟
بر طبق روایت‌ها اگر کسی واقعا ذکر به همین معنا و مصادیقی که بیان شد را انجام دهد دارای اثرات عجیب و غریبی است که به صورت فهرست‌وار می‌توان گفت که احیای قلب، نورانی شدن قلب، حیات نفوس، جلا و روشنی و پاکی صدور(سینه)، هدایت عقول، بصیرت پیدا کردن نفوس، صلاح قلب، عمارت (آبادانی) قلب، دور شدن شیطان، دور شدن بیماری‌های روحی، خداوند هم به یاد ماست «فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ»، در روایت آمده است که خداوند می‌فرماید: «من را در نزد مردمان یاد کنید من شما را در نزد ملائکه یاد می‌کنم.» همچنین در روایت آمده است که خداوند می‌فرماید: «من همنشین کسی هستم که به یاد من باشد.» یکی از پیامدهای ذکر نجات در امور یا انجام شدن امور به صورت سهل و بر وفق مراد است و یکی از مهم‌ترین ویژگی‌ها و پیامدهای ذکر مسرت و خوشنودی و خوشحالی و لذت است. از جمله دیگر پیامدهای ذکر رهایی از غفلت است، خداوند در قرآن تعابیری زیبایی در این باره دارد و می‌فرماید: هر کسی که مرا فراموش کند من هم او را فراموش می‌کنم. و یا می‌فرماید که اینها خداوند را فراموش کردند خداوند کاری میکند که خودشان، خودشان را فراموش کنند.» کسانی که به یاد خداوند هستند قلبشان آرام می‌گیرد. آرامش قلب هم مایه تحول انسان است. یکی از پیامدهای ذکر این است که اگر انسان ذکر و آگاهی و معرفت مناسب را به حق تعالی داشته باشد بر روی تمام افعال و رفتار او تأثیر می‌گذارد.
عید در لغت به چه معناست و در واقع عید فطر عید چه کسانی است؟
هر امر و موقعیتی که جایگاهی برای یاد خداوند و به دنبال آن مسرت و لذت باشد عید است. ذکر خداوند مایه خوشحالی متقین و لذت و خوبی و خوشی همه کسانی است که به خداوند ایمان و یقین دارند.
کلمه عید از عود گرفته شده، عود در زبان عربی یعنی بازگشت در کلمه عید به شکلی تجدد و نو شدن و یا آمدن چیزی است که کهنه نمی‌شود. آن چیزی که مایه نشاط و غیر کهنگی است که آن یاد و خشوع خداوند است لذا در آیه 16 سوره حدید خداوند تعبیری دارد که می‌فرمایند: « أَلَمْ یَأْنِ لِلَّذِینَ آمَنُوا أَن تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِکْرِ اللَّهِ وَمَا نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ» لذا می‌خواهم عرض کنم که عیدی که در فرهنگ اسلامی وجود دارد عیدی است که حاصل آن نشاط و طراوت و به شکلی سازندگی و تجدد روح است که ریشه‌اش در یاد و معرفت نسبت به خداست.
آنهایی که اهل یاد خداوند و ذکر خداوند هستند تعدادشان کم است به صراحت خود آیات آنهایی که از خداوند پیروی می‌کنند و می‌خواهند که خداوند ملاک همه رفتارها و سکناتشون باشد تعداد این افراد به نسبت کل افراد جهان و در طول تاریخ بودند کم هستند در آیات مختلفی تعبیر «إِلَّا قَلِیلًا» را به کار برده است.
خداوند در آیه 3 سوره اعراف می‌فرمایند: «اتَّبِعُواْ مَا أُنزِلَ إِلَیْکُم مِّن رَّبِّکُمْ وَلاَ تَتَّبِعُواْ مِن دُونِهِ أَوْلِیَاء قَلِیلًا مَّا تَذَکَّرُونَ» آیه 62 سوره نمل «وَیَجْعَلُکُمْ خُلَفَاء الْأَرْضِ أَإِلَهٌ مَّعَ اللَّهِ قَلِیلًا مَّا تَذَکَّرُونَ»
اگر یاد خداوند ملاک خوشحالی و شادمانی باشد، چون تعداد اهل ذکر کم است و غالبا انسان‌ها درگیر غفلت از یاد الهی هستند نتیجه‌اش این است کم باید بخندند و باید زیاد کنند. یکی از بحث‌هایی که در جامعه مطرح است این است که شادی و شادمانی در جامعه کم است، چرا شادمانی کم است؟ چون ذکر خداوند کم است. ملاک شادمانی حقیقی یاد الهی و توجه و معرفت حقیقی به خداوند است که به نحوی در قلب و روح و نهاد انسان آنقدر تأثیر بگذارد که رفتارهای او را اصلاح کند و در مسیر سعادت انسانی و الهی سوق دهد.
در روایات آمده عید واقعی روزی است که در آن معصیت نباشد، بر این اساس عید فطر بعد از یک ماه اطاعت خداوند عید واقعی است؟!
امام رضا (ع) در حدیثی در مورد عید فطر می‌فرمایند: بر اساس معرفتی که ما اهل بیت (ع) داریم روز عید فطر اولین روز از سال است که در آن خوردن و آشامیدن و نوشیدن به انسان‌ها و مؤمنین حلال می‌شود، (در تقویم قمری هم اولین ماه سال محرم است، پس چگونه می‌شود که حضرت (ع) می‌فرمایند اولین روز از سال است که در آن خوردن و آشامیدن حلال می‌شود؟!)، در ادامه ایشان می‌فرمایند: در نزد اهل حق اولین ماه سال ماه رمضان است.
چرا اولین ماه سال رمضان است؟
اول بودن تقدم داشتن است، تقدم داشتن به خاطر ویژگی‌ها و خصوصیت‌های ویژه است، دلیل خیلی روشن است. امام(ع) می‌فرمایند: چون ذکر خداوند از همه چیز بالاتر است در ماه رمضان هم که در آن روز که غالب است اتفاق بیفتد ذکر خداوند است، لذا اولین ماه در نزد اهل حق ماه رمضان است، لذا با توجه به این معنا وقتی ماه رمضان اولین ماه سال باشد ماه رمضان هم که خوردن و آشامیدن حرام است و اولین روز سال که خوردن و آشامیدن در آن حلال می‌شود زمانی است که ماه رمضان در آن تمام می‌شود یعنی روز عید فطر، لذا با توجه به این معنا می‌فرمایند این ویژگی که در روز عید فطر هست اولین روزی است که بعد از یک ماه که خداوند خوردن و نوشیدن را حرام کرده خوردن و نوشیدن حلال می‌شود روزی که روز عید است، یعنی مایه شادمانی است. همان طور که قبلا بیان شد مایه شادمانی هم ذکر و معرفت نسبت به خداوند و اطاعت کردن خداوند و دوری کردن از آن چیزی که مایه معصیت الهی است.
اگر این طور باشد که هست در این روز چه اتفاقی باید صورت گیرد؟
در مباحث منطقی و فلسفی می‌گویند که نتیجه تابع أخس مقدمات است، یعنی همیشه نتیجه فرع بر مقدمات است وقتی مقدمه عید فطر ماه رمضان باشد که ماه ذکر خداوند و معرفت خداست روز عید فطر چکیده و عصاره و خلاصه این ذکر باید اتفاق بیفتد، لذا وقتی که به مجموعه سنت‌ها و رفتارهایی که تجویز و تأکید شده و باید در عید فطر اتفاق بیفتد از جمله نماز عید فطر؛ وقتی توجه می‌کنید می‌بینید چیزی که کاملا در آن ظهور و بروز دارد همانی است که گفتم ذکر الهی و معرفت و آگاهی به حق است و مصادیقش از جمله یاد ائمه بودن و اهل بیت بودن است، لذا با توجه به این معنا عرضم این است که امام رضا(ع) می‌فرمایند: عید فطر روزی است که در آن حمد و تقدیس الهی باید اتفاق بیفتد مبنای آن همین است چون عید فطر عصاره یک ماه معرفت و آگاهی نسبت به خداوند است و از جمله ویژگی‌هایی که در این آگاهی و معرفت عید فطر وجود دارد این است که این آگاهی و معرفت در عید فطر باید دسته جمعی و گروهی اتفاق بیفتد.
روز عید فطر روز جشن دسته جمعی مسلمان‌ها است، از عید فطر به جشن آگاهی جمعی تعبیر می‌کنم یعنی همه باید با همدیگر خوشحال باشند چون همه با هم به یاد خداوند بودند چون مراسمی که در ماه رمضان اتفاق می‌افتد و یکی از سنت‌های خوبی که متداول شده و استمرار دارد خیلی از جلسات ذکر و مصاحبت با مبنای به یاد خدا بودن و عبادت و دعاخوانی دسته جمعی و مواردی از این قبیل است. در روز عید فطر چنین اتفاقی می‌افتد، مبنای عید بودن و شادمان بودن دقیقا همین است و لذا امام محمد باقر (ع) در حدیثی از پیامبر(ص) نقل می‌کنند که وقتی اولین روز ماه شوال می‌آید منادی ندا می‌دهد: ای مسلمین! بیائید جوایز خود را بگیرید و در ادامه می‌فرماید که جوایز خدایی از جنس و سنخ این جوایز پادشاهان نیست.
فلسفه و حکمت نماز عید فطر چیست؟
بزرگی و عظمت روز عید فطر و نماز عید فطر بدون توجه به مبانی‌ای که بیان شد اصلا مشخص نمی‌شود، اگر این مبادی را توجه نکنیم در جهل مطلق نسبت به نماز عید فطر وجود دارد و اگر به آنها توجه کند و روزی که از سحرگاهان مردم از بستر بر می‌خیزند و بعد از یک ماه عبادت خود را سرآسیمه به محل اجتماع مسلمان‌ها می‌رسانند که در آنجا به عنوان نتیجه یک ماه عبادت خدا را دسته جمعی یاد می‌کنند و اشک شوق بریزند و این روز پاک شدن است.
در این روز است که انسان نسبت به خداوند تضرع دارد و عواطف جمعی وقتی اتفاق می‌افتد و وقتی ولی زمان به نماز می‌ایستد و ما پشت سر ایشان به نماز می‌ایستیم و یقین داریم که خداوند توفیق داده که به یاد او باشیم این می‌شود روز عید فطر، لذا امام رضا(ع) می‌فرماید: روز اول شوال را خداوند را عید قرار داده، به خاطر اینکه مسلمان‌ها در کنار هم جمع شوند و در برابر خدا حضور پیدا کنند و خدا را به خاطر نعمت‌هایی که به ما داده مورد تمجید قرار دهند. روز زکات و پاکی است، روزی است که انسان‌ها میل به حق دارند. روز عید فطر روزی است که مایه نشاط و آرامش اجتماعی است یعنی در واقع در روز عید فطر یک تحول اجتماعی و جمعی اتفاق می‌افتد که مبنای بسیاری از خیرات و برکات است. منافع اقتصادی اجتماعی و ... بسیاری هم دارد. از نظر سیاسی عید فطر تحولات سیاسی زیادی را در طول تاریخ اسلام ایجاد کرده است، از جمله آنها نماز عید فطر در زمان امام رضا(ع) است که مأمون از ایشان خواسته بود که نماز عید فطر را به پا دارد و به خاطر تحولی که ایجاد شد مأمون مجبور شد به ایشان اجازه ندهد که نماز عید فطر را بخواند.
در مجموع ما در نماز عید چند کار انجام می‌دهیم که خیلی مهم است اولا در نماز عید فطر ظرفیت‌های آگاهی خود را به نتیجه می‌رسانیم؛ از دیگر مواردی که در نماز عید فطر اتفاق می‌افتد توجه به اهل بیت(ع) است. براساس یک دیدگاه کامل نسبت به ماه رمضان و آموزه‌هایی که در این ماه وجود دارد که در نهایت می‌خواهد ما را به مقام ذکر و عبادت الهی برساند روز عید فطر روز جمع‌بندی و رسیدن به نتیجه تلاش‌هایی است که ما انجام دادیم و جزو گروه اندک و قلیلی هستیم که به یاد خداوند هستیم و باید زیاد بخندیم، چون معرفت خداوند را با ماه رمضان خوب تجربه کردیم. اگر کسی به ماه رمضان، عید فطر و نماز عید فطر توجه کند نتیجه می‌گیرد ماه رمضان می‌تواند سرمایه خوبی باشد که انسان را حداقل تا یک سال بیمه کند.
پایان پیام/
نظر شما