مصلحت در فقه سیاسی شیعه

به گزارش خبرگزاری شبستان، کتاب "مصلحت" (اصول فقه) نوشته اصغر افتخاری به همت انتشارات دانشگاه امام صادق (ع) منتشر شده است.

بنابر این گزارش، آنچه در اثر حاضر مورد سوال واقع شده، این است که مصلحت در قالب گفتمان سیاسی اسلام، چه سیر تحولی را طی نموده و متناسب با آن چه نقش‌هایی را ایفاء کرده است؟

کتاب از چهار فصل به شرح زیر تشکیل شده است. فصل اوّل با عنوان «کالبد شکافی مفهومی مصلحت»؛ درباره کالبد شکافی مفهوم مصلحت و تمییز مرزهای معنایی موجود از این مفهوم نزد اندیشه‌گران مختلف، بحث شده است. از این منظر پژهشگر، سه رویکرد متفاوت از مصلحت را شناسایی و از یکدیگر تمییز داده است که عبارتند از: رویکردهای فلسفی، کلامی و فقهی.

 نگارنده جهت تبیین رویکرد مفهوم‌شناسانه اندیشه‌گران مسلمان به مفهوم مصلحت دو رویکرد اصلی در حوزه دین‌شناسی (عرفی‌گرا و شریعت‌گرا) را معرفی و بر اساس آن انواع مختلفی از نظریه‌های مصلحت را شناسایی و معرفی کرده است.

فصل دوم با عنوان «سیر تحول مصلحت در فقه سیاسی اهل سنت»؛ الگوهای مصلحت سیاسی را نزد اهل سنت مورد بحث و بررسی قرار داده است. نتایج یافته‌های محقق در این فصل به شرح زیر است: در یک جمع‌بندی کلان می‌توان سه دوره تاریخی اصلی را در سیر تحول تفکر اندیشه‌گران اهل سنت در موضوع مصلحت سراغ گرفت. در دوره نخست که با رحلت رسول خدا (ص) آغاز می‌شود شاهد شکل‌گیری خاستگاه‌های معرفتی مصلحت سیاسی هستیم. مطابق این رویکرد، شمول و جامعیت دین به نفع نفش‌آفرینی عقل جمعی مسلمین باز تعریف می‌شود.

در دوره دوم مرزهای تلقی مزبور از مصلحت، توسعه یافته و نوعی افراط‌گرایی پدیدار می‌شود که به نقض پاره‌ای از احکام شریعت از سوی خلفاء - مستند به اصل مصلحت - منجر می‌شود. این رویکرد در عصر بنی‌امیه و بنی‌عباس شکل لجام‌گسیخته‌ای به خود می‌گیرد تا آنجا که در مقطع سوم، هدف اصلی تحدید مرزهای کاربردی عنصر مصلحت معرفی می‌شود. در این مرحله که تا عصر حاضر امتداد یافته، شاهد تعریف حدود متفاوتی برای مصلحت‌سنجی از سوی بزرگان و اندیشه‌گران اهل سنت هستیم؛ از آن جمله می‌توان به ضرورت اندراج مصلحت در اهداف شارع، عدم تعارض با قرآن کریم، عدم تعارض با سنت نبوی (ص) و ... اشاره داشت.

فصل سوم تحت عنوان «سیر تحول مصلحت در فقه سیاسی تشیع»؛ الگوهای مصلحت سیاسی را نزد تشیع مورد بحث و بررسی قرار داده است. برای این منظور نگارنده چهار دوره اصلی را طرح و بررسی کرده است.

نتایج یافته‌های نگارنده بیان می کند که در دوره قاجارها به دلیل استمرار زمانی زیاد و همچنین تلاش فزاینده سلاطین قاجار برای استمرار حاکمیت‌شان - علی‌رغم ورود اندیشه‌های جدید سیاسی و یا گرایش‌های قوی به دین درون جامعه- حاوی طیف متنوعی از نظریه‌های مربوط به «جایگاه مصلحت در اندیشه و عمل سیاسی» است که از حداقل‌گرایی مدنظر نظریه‌های اضطراری تا حداکثرگرایی مورد نظر نظریه‌های انتصابی، در نوسان است.

فصل چهارم با عنوان «امام خمینی(ره) و کمال نظریه مصلحت»؛ «معنا و مقام مصلحت» در سه ساحت فقهی، ساختاری و کاربردی مستند به اندیشه و عمل امام (ره) بررسی شده است.

شایان ذکر است، کتاب مصلحت به قلم اصغر افتخاری در 207 صفحه، با قطع رقعی و قیمت چهار هزار ریال به همت انتشارات دانشگاه امام صادق (ع) در سال 1390 به زیور طبع آراسته شده است.

پایان پیام/