نقش و جایگاه مسجد در مهندسی تمدن اسلامی

خبرگزاری شبستان: شاید سخن از ارتباط مسجد و تمدن اسلامی برای بسیاری تداعی تنها ارتباط ذوقی و سلیقه ای در این دنیای ارتباطات باشد والا بحث از این دو در دو فضای متفاوت است. مخصوصا براساس ادبیات روشنفکری سکولار اولا: سخن از تمدن اسلامی بی معناست زیرا دین اصلا ناظر به حیات اجتماعی و مدنیت نیست و تنها می توان سخن از تمدن مسلمین داشت و ثانیا: مسجد تنها مکانی عبادی و جایگاه خاصی در تمدن مسلمین دارد و نباید انتظار بیش از حد از این مقوله دینی داشت. ولی با دقت در سیره، معارف و فرهنگ نبوی و امامان معصوم(ع) به خوبی شأن ، منزلت و کارکرد این مقوله دینی در بین دیگر عناصر دینی اسلام روشن خواهد شد. اولین اقدام پیامبر (ص) در شکل دهی مدینه النبی و تمدنی جدید در تاریخ بشریت، تأسیس مسجد بود و این اقدام نشان دهنده آن است که محور و جوهرة جامعه و حکومت و تمدن در اندیشه اسلامی، مسجد باید باشد و دیگر عناصر این تمدن جدید همه باید بر مدار این محور اساسی شکل بگیرد.

عبودیت، عبادت، تربیت، آموزش، جهاد، رفع حوائج فردی و اجتماعی و ...همه کارکردهای مسجد بر اساس معارف اسلام است و با این رویکرد آیا می توان در مهندسی تمدن اسلامی، توجه وافر به این حجم از معارف در باب مسجد و کارکردهای بی شمار آن نداشت؟ وقوع انقلاب اسلامی در سیر حرکت تکاملی جامعه شیعی، نویدبخش احیاء دوباره تمدن اسلامی است و برای تحقق کامل تمدن اسلامی با تمامی اقتضائات تمدنی آن در دنیای امروز باید مهندسی تمدن اسلامی براساس معارف شیعی صورت بگیرد و در این میان توجه وافر به معارف در باب مسجد و کارکردهای آن بسیار مهم است. در این مقاله سعی شده است که نگاهی اجمالی در این باب عرضه شود.

بر این اساس ابتدا مفهوم مهندسی تمدن اسلامی تبیین می گردد و سپس به کارکرد، نقش و جایگاه مسجد در مهندسی تمدن اسلامی پرداخته می شود. 

گفتار اول- مفهوم مهندسی تمدن اسلامی مبحث اول - مفهوم تمدن در باب مفهوم تمدن، با تلقی‏های گوناگونی روبرو هستیم که نوعاً در تعریف‏ها با رویکردهای مختلف روبر هستیم. اصولاً این اصطلاح از قرن ١٨ و در عصر روشنگری پدید آمد، هر چند واقعیت آن از گذشته موجود بوده است. در باب تعریف تمدن و فرهنگ دیدگاههای متفاوتی ذکر شده است. بسیاری فرهنگ و تمدن را مترادف با یکدیگر قلمداد می‏نمایند. از جمله ادوار تایلور که در این باره چنین می‏گوید: «کلمه فرهنگ یا تمدن به مفهوم وسیع کلمه که مردم شناسان به کار می برد. عبارت از ترکیب پیچیده ای شامل علوم، اعتقادات و هنرها، اخلاق و قوانین و آداب و رسوم و ادات و اعمال دیگری است که به وسیله انسان در جامعه خود به دست می آید.» (روح الامینی ـ ١٣٧٩ ـ ص ٤٨) اما دیدگاه دیگر در باب تمدن ـ که به نظر می‏رسد دیدگاه دقیق تری است ـ آن است که برای تمدن، معنایی فراگیر قائل است که علاوه بر جنبه نرم و فرهنگی حیات اجتماعی مجموعه عناصر اقتصادی، سیاسی، تکنیک‏ها، سازمان‏های اجتماعی و خلاصه جنبه‏های سخت در یک جامعه را شامل می‏شود. 

در فرهنگ لالاند «یک تمدن مجموعه ای است از پدیده‏های اجتماعی که قابل انتقالند و جنبه‏های مذهبی، اخلاقی، زیباشناسی، فنی، علمی مشترک در یک جامعه یا چند جامعه مرتبط با یکدیگر را به خود می‏گیرند» (ساروخانی ـ ١٣٧٥ ـ ج١ ـ ص٩٩) البته کسانی هم هستند که تمدن را در جلوه های فرهنگ مادی و تجسم ان را در شهرنشینی خلاصه می کنند. (روح الامینی ـ ١٣٧٩ ـ ص ٥٠) بر این اساس به خوبی می‏توان به چند ویژگی مفهوم تمدن اشاره  کرد: الف) تمدن آنچنان که از کلمه لاتینی شهرنشین بودن یا شهروندان (civis) و شکل وصفی آن (civilis) مشتق می‏شود، متقوم به شکل گیری یک نظام اجتماعی قانونمند است. ب) گسترة یک تمدن به مراتب بیشتر از یک حکومت و یا حتی یک فرهنگ خاص می‏باشد و بالطبع عمر طولانی‏تر از عمر حیات اجتماعی یک جامعه خاص را دارد. ج) تمدن هم یک جنبه سخت و هم یک جنبه نرم دارد که فرهنگ به عنوان جنبه نرم یک تمدن، زیر بنای ساخت یک تمدن است و بعد عقلانیت یک تمدن ـ که اساس یک تمدن است ـ بازگشت به بعد فرهنگی آن می‏کند.

البته تمدن تنها به این جنبه نباید خلاصه شود بلکه جنبه‏های سخت تمدن همچون ساختارها، محصولات و... هم مطرح است د) هر تمدنی دارای نظامات اجتماعی متعددی است که اساساً همین نظامات هستند که تمامیت یک تمدن را محقق می‏سازد مانند نظام‏های حقوقی، تربیتی، اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و دیگر نظامات کلان و خرده نظامات که به صورت هماهنگ تعیّن بخش هستند (آشوری ـ ١٣٨١ ـ ص١٢٨) هـ) شکل گیری یک تمدن محصول هماهنگی نظامات اجتماعی خاصی است که به پذیرش اجتماعی» رسیدند و نهادینه شده اند و لذا اگر مولفه‏های فرهنگی، سیاسی و اقتصادی در یک جامعه به پذیرش اجتماعی نرسد هرگز شکل تمدنی به خود پیدا نخواهد کرد.

 ادامه دارد......